9 συν 1 σκέψεις περί κηδεμονισμού

Με αφορμή την προ ημερών εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και ζωηρή εκδήλωση του Ερευνητικού Ομίλου John Stuart Mill στην Νομική, όπου έλαμψαν διά της παρουσίας τους οι ομιλητές Αντώνης Καραμπατζός, Επ. Καθηγητής της Νομικής μας, και Κωνσταντίνος Καλλίρης, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Δικαίου της Οξφόρδης, καταγράφω κάποιες σκέψεις, αξιοποιώντας όσα μας δίδαξαν οι καλοί φίλοι (χωρίς να συμφωνούν βέβαια απαραίτητα με όλα όσα γράφω, αυτοί χάνουν και ντροπή δικιά τους):

1.

Αρχής σοφίας, ξέρετε τι. Το θέμα μας είναι ο κηδεμονισμός, που κάτι παλιοχαρακτήρες τον λένε πατερναλισμό. Ο όρος αυτός έχει δύο κακά: είναι πρώτον ξενόγλωσσος και δεύτερον φαλλοκρατικός. Οπότε εγώ προτιμώ δυνατά κι ελληνικά να τον λέω κηδεμονισμό, που επιτρέπει και την χρήση όλης της οικογένειας λέξεων κηδεμών, κηδεμονεύω, κηδεμονευτικός, ακηδεμόνευτος κ.λπ.

Κηδεμόνας είναι λοιπόν κάποιος που παίρνει τις αποφάσεις (που δεν μπορούμε ή δεν θέλουμε ή δεν ξέρουμε να πάρουμε εμείς) για λογαριασμό μας και πάντα για το καλό μας. Ο κηδεμονισμός συνεπώς 1) περιορίζει την ελευθερία μας, αλλά 2) πάντοτε επ’ αγαθώ: ο κηδεμών είναι αγαθόβουλος. Θυσιάζει ελευθερία για να κερδίση ευημερία. Προωθεί μια αντίληψη του αγαθού δαπάναις του ορθού. Αντιλαμβάνεται την ελευθερία και τις περί αγαθού αντιλήψεις ως ανταγωνιστικά προϊόντα σε ένα αλγεβρικό άθροισμα.

2.

Κηδεμονισμού υπάρχουν κάμποσες ποικιλίες. Σημειώνω εδώ την διάκριση ανάμεσα σε σκληρό και ήπιο κηδεμονισμό, όπου σκληρός και άτεγκτος είναι ο κηδεμών που μας υποκαθιστά κατά τας βουλάς του, ενώ ήπιος είναι ο κηδεμονισμός που συγχωρείται μόνο αφού διαγνωστή κάποιο γνωστικό ή βουλητικό ελάττωμα.

Μια άλλη σημαντική διάκριση είναι μεταξύ θετικού και αρνητικού κηδεμονισμού, όπου ο θετικός κηδεμονισμός εννοεί το αγαθό του κηδεμονευομένου ως προσθήκη, επαύξηση, βελτίωση κάποιου θετικού ιδιώματος, την στιγμή που αρνητικός είναι ο κηδεμονισμός όταν αποτρέπει, παρεμποδίζει, διακωλύει την επέλευση κάποιας βλάβης.

Ο κηδεμών πράττει επίσης αμέσως ή εμμέσως. Άμεσο κηδεμονισμό έχουμε όταν επιβάλλεται κάτι ευθέως στον κηδεμονευόμενο, ενώ έμμεσο όταν η επιταγή απευθύνεται σε τρίτο που έρχεται σε επαφή με τον κηδεμονευόμενο, τυπικά στον προμηθευτή κάποιου προϊόντος ή κάποιας υπηρεσίας.

Εδώ κυρίως ενδιαφέρει ο ήπιος και αρνητικός κηδεμονισμός, άμεσος και έμμεσος.

3.

Από τον ορισμό έπεται ότι δεν είναι κηδεμονιστικές οι απαγορεύσεις οι επιβαλλόμενες χάριν τρίτων και όχι του ίδιου του καθ’ ου. Εδώ υπάγονται επίσης οι απαγορεύσεις υπέρ ανηλίκων (αυτή ας πούμε ή αυτή εδώ), ζώων, κυοφορουμένων. Δεν είναι κηδεμονιστικές επίσης οι ηθικιστικές απαγορεύσεις, ήτοι όσες επιβάλλονται για την εμπέδωση κάποιας ηθικής αξίας (του ηθικιστή απαγορευτή προφανώς), ανεξαρτήτως εκτιμήσεων αγαθού για τον καθ’ ου η απαγόρευση.

4.

Παραδείγματα κηδεμονισμού που έχω ξετινάξει σε επικά άρθρα μου: οι ψυχοτρόπες ουσίες, η ισλαμική καλύπτρα, οι αυτοδύτες, η αζωνία, και φυσικά η τιμημένη άδεια κολυμβήσεως με το συναφές ζήτημα των μπρατσακίων, καθώς και κάτι άλλα ψιλά. Τι να λέμε, τά’χω πει όλα ναούμε.

5.

Τι σημαίνει όμως γνωστικά και βουλητικά ελαττώματα ως προϋποθέσεις εφαρμογής του ήπιου κηδεμονισμού;

Ας αρχίσουμε από τα δεύτερα, που είναι και τα πιο εύκολα. Βουλητικό ελάττωμα καθαυτό είναι η ανελεύθερη διαμόρφωση της βούλησης, που ανάγεται είτε σε ένα αίτιο εσωτερικό, π.χ. μια ψύχωση, είτε εξωτερικό, π.χ. μια απειλή. Όταν η βούληση είναι ελαττωματική, η απόφαση που σχηματίζεται δεν είναι αυτόνομη. Οπότε ο κηδεμών θεμιτά την υποκαθιστά.

Η υποκατάσταση αυτή μπορεί να γίνη προς δύο κατευθύνσεις όμως, ανάλογα με την χρονική διάσταση του ελαττώματος. Υπάρχουν παροδικά ελαττώματα και υπάρχουν και διαρκή. Όταν μεν το ελάττωμα είναι διαρκές, η κηδεμονιστική υποκατάσταση εύλογα είναι και αυτή μόνιμη. Όταν είναι όμως παροδικό, ο αγαθόβουλος κηδεμών, για να παραμείνη αγαθόβουλος, πρέπει να διακρίνη: η λήψη της απόφασης εκ μέρους του κηδεμόνα επιτρέπεται μόνο σε περιπτώσεις επείγοντος. Διαφορετικά, η παρέμβασή του νομιμοποιείται (: επιτρέπεται, αλλά και επιβάλλεται) μόνο επί τω τέλει άρσεως του ελαττώματος.

Στην ρίζα του γνωστικού ελαττώματος τώρα βρίσκεται κάποια πλάνη, ήτοι κάποια αναντιστοιχία στην συνείδηση του ηθικού υποκειμένου μεταξύ αντικειμενικής πραγματικότητας και παράστασης περί αυτής. Με λίγα λόγια, το υποκείμενο απλούστατα σφάλλεται, στο κάτω κάτω όλοι λάθη είμαστε, ανθρώπους κάνουμε. Και εδώ η κηδεμονιστική παρέμβαση κατατείνει πρώτα και κύρια στην άρση του ελαττώματος.

Η κοινωνική μηχανική που εισάγεται με τέτοιες ιδέες ερείδεται σε στρεβλώσεις της ανθρώπινης νόησης, που διαπιστώνονται και πειραματικά. Ειδικώτερα, το θεωρητικό υπόδειγμα του ψυχρά ορθολογικού homo oeconomicus αντικαθίσταται ή μάλλον συμπληρώνεται και αρτιώνεται με την παραδοχή των περιπτώσεων της περιωρισμένης ορθολογικότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εν προκειμένω είναι η υπερβολοειδής προεξόφληση, στην οποία έχουμε αναφερθή εκτενώς στο ιστολόγιο.

Αλλά πού υπάγεται ακριβώς η υπερβολοειδής προεξόφληση; Νομίζω ότι πρόκειται για γνωστική υποτίμηση των μελλοντικών συνεπειών των σημερινών μας επιλογών, άρα συνιστά γνωστικό ελάττωμα. Η προτιμησιακή διαταραχή έχει ως αίτιο τον μη επαρκή συνυπολογισμό αυτών των απώτερων συνεπειών, που με την σειρά του οφείλεται στην εσφαλμένη απόδοση σε αυτούς μιας πιθανοτικής τιμής κατώτερης της πραγματικής. Ο προεξοφλητής κηδεμονεύεται, επειδή δεν μετρά καλά.

Σχηματίσαμε λοιπόν μέχρι τώρα μια χρήσιμη διάκριση της θεμιτής κηδεμονευτικής δράσης, η οποία ακολουθεί λεξικογραφική σειρά: πρώτα η άρση του ελαττώματος και κατόπιν η υποκατάσταση της απόφασης, αν αυτό είναι αναγκαίο. Αυτό πρακτικά σημαίνει ως προς τον κηδεμονευόμενο ιδίως αναγκαστική διαφώτιση.

6.

[Να πούμε και κάτι άλλο;

Αν καθένας μας ατομικά υποκύπτει στην πλάνη της υπερβολοειδούς προεξόφλησης, ειδικά στα οικονομικά του, και δεν παίρνει επαρκώς υπόψιν τις ανάγκες του μελλοντικού του εαυτού και ζη λιγουλάκι εις βάρος της μελλοντικής έκδοσης του εαυτού του, και
Αν αυτό το κάνουμε όλοι μας στις ζωές μας αθροιστικά, και
Αν επιτρέπεται εξαιτίας του σφάλματος αυτού κάποιος κηδεμονισμός, και

Αν όλοι εμείς έχουμε και δικαίωμα ψήφου, και
Αν κάθε ψηφοφόρος ατομικά υποκύπτει στην πλάνη της υπερβολοειδούς προεξόφλησης, ειδικά στα οικονομικά του, και δεν παίρνει επαρκώς υπόψιν τις ανάγκες των μελλοντικών γενεών και ζη λιγουλάκι εις βάρος της μελλοντικής έκδοσης της χώρας του και των ίδιων των παιδιών του, και
Αν αυτό το κάνουμε όλοι μας ψηφίζοντας αθροιστικά,

Τότε τι;]

7.

Πλην των γνωστικών και βουλητικών ελαττωμάτων όμως υπάρχουν άραγε άλλες περιπτώσεις όπου νομιμοποιείται κάποιος τοσοδούλης κηδεμονισμός; Ίσως. Αν η ωφέλεια είναι πολύ μεγάλη και η παρέμβαση ελάχιστη. Δεν είμαι συνεπειοκράτης, αλλά δεν κλείνω και τα μάτια σε ένα επωφελές για όλους αποτέλεσμα.

Ειδικά το ζήτημα του έμμεσου κηδεμονισμού συνδέεται στενά με ζητήματα σμίλευσης των επιλογών του κηδεμενευομένου μέσω νυγμού ή παρώθησης. Ο νυγμός και η παρώθηση αποτελούν βαθμίδες έντασης του ίδιου πράγματος, ήτοι της παροχέτευσης της απόφασης του κηδεμονευομένου προς ωρισμένη επιθυμητή από τον κηδεμόνα κατεύθυνση, χωρίς εξαναγκαστικά μέτρα, αλλά με την εκμετάλλευση εγγενών αδυναμιών της ανθρώπινης φύσης. (Αν αυτός ο τύπος κηδεμονισμού, που δεν συνδέεται με γνωστικά ή βουλητικά ελαττώματα, αξίζει την ονομασία ελευθεριστικός κηδεμονισμός, επιτρέψτε μου βέβαια να αμφιβάλλω).

Αγοράζουμε πολύ πιο εύκολα τα προϊόντα που βρίσκονται στο επίπεδο των ματιών μας παρά αυτά για τα οποία πρέπει να σκύψουμε ή να τεντωθούμε. Αν ερωτηθούμε, θα γίνουμε πολύ πιο εύκολα δωρητές οργάνων παρά αν δεν ερωτηθούμε. Ένας εκνευριστικός ήχος όταν δεν βάζουμε την ζώνη ασφαλείας μας εκμηδενίζει σχεδόν τα επίπεδα αζωνίας (πλην Ελλήνων ταξιτζήδων φυσικά). Σε κάθε απόφαση όπου προσφέρεται στον αποφασίζοντα κάποια προεπιλογή, π.χ. δωρεά 1% υπέρ φιλανθρωπίας σε κάποια φορολογική πληρωμή, συνήθως ακολουθείται χωρίς πολλή σκέψη.

Ειδικά η αναγκαστική επιλογή συνιστά μια εξαιρετικά ήπια κηδεμόνευση του πολίτη, καθώς συνίσταται στην υποχρεωτική επιλογή ανάμεσα σε δύο αλληλοαποκλειόμενες προτάσεις (χαρακτηριστικά: επιθυμείτε να γίνετε δωρητής οργάνων ή όχι;). Το σύστημα αυτό ακολουθεί το σύστημα της θετικής δήλωσης, όπου η πρωτοβουλία εναπόκειται στον πολίτη (“ναι, επιθυμώ να γίνω δωρητής”), ενώ προηγείται κατά ένα λογικό βήμα του πιο παρεμβατικού συστήματος της αρνητικής δήλωσης, όπου η επιλογή έχει γίνει ήδη για τον πολίτη κεντρικά και εναπόκειται σε αυτόν να δηλώση την αντίθεσή του (“όχι, δεν επιθυμώ να γίνω δωρητής”). Εδώ η ερώτηση επιτελεί λειτουργία παρωθητική, δεδομένου ότι εν ταυτώ συνιστά επικοινωνιακά και υπενθύμιση μιας δυνατότητας, ανάκληση στην μνήμη μιας επιλογής, ελαφρά υπόδειξη.

8.

Το όριο επιτρεπόμενης δράσης που θέτει ο ήπιος αρνητικός άμεσος κηδεμονισμός επί γνωστικών ελαττωμάτων είναι η υποχρέωση διαπίστωσης και κατόπιν υποχρέωση ενημέρωσης του κηδεμονευομένου. Το κράτος έχει κατά συνέπεια την εξουσία πρώτα να διαπιστώση ότι ο πολίτης είναι γνωστικά εν τάξει, άρα να τον προσκαλέση, να τον ερωτήση, να τον δοκιμάση, να τον εξετάση. Ακολούθως, αν το αποτέλεσμα της έρευνας είναι αρνητικό, έχει την εξουσία να προβή σε διαφώτιση, ενημέρωση, πληροφόρηση, ακόμη και ταρακούνηση του πολίτη. Στο πλαίσιο αυτό εύλογα μπορεί να εκδώση συστάσεις, να προτρέψη, να συμβουλεύση, να αποτρέψη. Ακόμη, το κυριώτερο ίσως: να φορολογήση.

Προσοχή: αυτή η κρατική δράση απορροφεί πόρους, αποτρέπει ελεύθερες συναλλαγές, έχει κόστος. Το γεγονός ότι δεν συνοδεύεται πάντα από χωροφύλακες καθόλου δεν συνεπάγεται ότι δεν εντάσσεται στο πλαίσιο του καταναγκαστικού οπλοστασίου του κράτους. Αλλά δικαιολογείται, στον βαθμό που αποσκοπεί στην εξακρίβωση ότι συντρέχουν οι γνωστικοί όροι της αυτοδιακινδύνευσης/αυτοβλάβης.

9.

Αλλά ακόμα δεν τελειώσαμε.

Ισχυρίζεται μία τάση, όχι της ακροφιλελεύθερης πτέρυγας ασφαλώς, μάλλον ούτε και της μεσοφιλελεύθερης, ότι τα αγαθά είναι δύο ειδών: αφενός μεν τα παντόχρηστα, αφετέρου δε τα ενστερνιστέα. Τα πρώτα αποτελούν τις απολύτως στοιχειώδεις προϋποθέσεις ενός ευ ζην, τα δεύτερα συνιστούν αντικείμενο σχεδίων ζωής, προγραμμάτων δράσης, ατομικής στοχοθεσίας. Τα πρώτα τα αποδέχονται απαξάπαντες και είναι πολύτιμα για όλους, ενώ τα δεύτερα απαιτείται κανείς να τα ενστερνιστή. Ως προς τα πρώτα υπάρχει κάτι σαν άμεσος δόλος β΄ βαθμού, την στιγμή που τα δεύτερα πρέπει να τα επιδιώκουμε.

Πρακτική συνέπεια που συνάγεται είναι ότι κάθε παραίτηση (ή καλύτερα: κάθε διακινδύνευση) ενός παντόχρηστου αγαθού αντιμετωπίζεται με πολύ πολύ μεγάλο σκεπτικισμό. Δεν είναι δυνατόν σταλήθεια να θες σου κόψουμε το πόδι. Κάποιο βουλητικό ελάττωμα υπάρχει όταν μας λες ότι δεν σε πειράζει να φας ληγμένα τρόφιμα. Δεν είναι λογικό να μην θες να ασφαλιστής. Σε κάθε περίπτωση, εμείς θα λάβουμε σαν καλοί κηδεμόνες τα μέτρα εκείνα που είναι απαραίτητα για να μπορής να συνεχίσης να απολαμβάνης ζωή, υγεία, σωματική ακεραιότητα, στοιχειώδεις γραμματικές γνώσεις, ελάχιστη οικονομική ασφάλεια.

Σε νομικά συμφραζόμενα η εν λόγω θέση, η οποία κατ’ ουσίαν συνδυάζει σκληρό και ήπιο κηδεμονισμό σε ένα μίγμα αμφίβολης στερεότητας, αντιμετωπίζει το εξής πρόβλημα: οι νομικές επιταγές (: επιτρέπεται, απαγορεύεται, επιβάλλεται) είναι καθολικές (δεν είμαι βέβαιος ωστόσο αν αυτό είναι εγγενές γνώρισμά τους ή μήπως θα μπορούσαν να είναι και μερικές. Ας είναι.). Ως καθολικές επιταγές όμως αρκεί προς ανατροπή τους και ένα (δεοντικό) αντιπαράδειγμα. Αν για παράδειγμα υπάρχει ένας πρωτεύων νομικός κανόνας “ου κλέψεις”, αρκεί για να τον ανατρέψω να δείξω ότι υπάρχει μία ατομική περίπτωση κάποιου που πρέπει να δικαιούται να κλέβη (δύσκολο). Αν όμως ο κανόνας επιτάσσει “φοράτε ζώνη ασφαλείας”, είναι σχετικά εύκολο να ανεύρω αντιπαραδείγματα. Το αντιπαράδειγμα είναι αυτός που θα ονομάσω υπέρσταχυς.

Ο υπέρσταχυς δεν είναι υπερήρωας. Είναι όμως το στάχυ που ξεχωρίζει από τα άλλα, που υπερέχει και, υπερέχοντας, δεν ακολουθεί τον ίδιο κανόνα με τα άλλα στάχυα. Από αρχαιοτάτων χρόνων συνιστάται ένας τρόπος δράσης σχετικώς: το κολούειν.

Το κολούειν τον υπερέχοντα στάχυν θεωρήθηκε ίδιον των τυράννων, και ορθώς. Ο σκληρήπιος κηδεμονισμός που σχολιάζω δεν ενεργεί κατ’ ουσίαν διαφορετικά: η κηδεμονιστική νομική του ρύθμιση δεν αποβλέπει, ως εικός, παρά στο δύνασθαι ενός μέσου κοινωνού του δικαίου: του μέσου οδηγού ας πούμε και όχι του οδηγού φόρμουλας. Ο υπέρσταχυς, εκείνος που έχει συνειδητά και ενημερωμένα επιλέξει κάποια κινδυνώδη δραστηριότητα, που την έχει ακόμη ενστερνιστή, υφίσταται αδικαιολόγητη μείωση της ελευθερίας του, χωρίς να επαυξάνεται η ευημερία του. Μπορεί να είναι ένας ασκητής, μπορεί ένας πρωταθλητής, μπορεί ένας οραματιστής. Κάποιος όμως που αξίζει να αυτογραφήση την ζωή του και όχι να την ζήση σαν ετερογραφία χάριν των άλλων.

10.

Και η συν μία:

Και μετά; Τον ενημερώσαμε τον ηπίως κηδεμονευθέντα, του μιλήσαμε, τον παρωθήσαμε. Και μετά; Αφήνουμε τον συγκοινωνό, συμπολίτη και συνάνθρωπο να σπάση το κεφάλι του, να καταστρέψη την ζωή του;

Ναι.

Γιατί μόνο έτσι τον τιμούμε ως το λογικό αυτεξούσιο ον που είναι.