Γλωσσικά

Τον παλιό καλό καιρό, τότε που στα ποτάμια έρρεε μέλι και γάλα και οι γκόμενες ήταν εύκολες και πρόθυμες, είχα επινοήσει ένα βαρετό καλοκαίρι μια σπαστική άσκηση γλωσσομάθειας και γλωσσεπίδειξης.

Ο κανόνας είναι πολύ απλός: ψάχνουμε να βρούμε έννοιες που εκφράζονται σε όσο το δυνατόν περισσότερες γλώσσες με λέξεις διαφορετικής ετυμολογίας. Ίσως ακούγεται εύκολο, αλλά δεν είναι. Όσο περισσότερες μάλιστα οι γλώσσες, προφανώς τόσο δυσκολεύει και η αποστολή. Τώρα ειδικά με εργαλεία σαν κι αυτό, το παιχνίδι γίνεται πολύ απλό, αλλά όχι λιγώτερο δύσκολο. Για λόγους πρακτικούς, ας περιορίσουμε την αναζήτηση στο ευρωπαϊκό πεντάγλωσσο (en, de, fr, it, es) συν τα ελληνικά.

Έχω αναπτύξει την εξής θεωρία: οι έννοιες που εκφράζονται με διαφορετικές λέξεις ανευρίσκονται μόνο στις λέξεις της καθημερινής χρήσης, στις λέξεις που φθείρονται, παλιώνουν και αλλάζουν, στις λέξεις των ταπεινών πραγμάτων. Δεν πρόκειται αντιθέτως να τις βρούμε στο λεξιλόγιο των τεχνών και των επιστημών, όπου δεσπόζει το κοινό ελληνορρωμαϊκό υπόστρωμα.

Read moreΗ κίτρινη πεταλούδα

Καμηλοπάρδαλις, ιππότιγρις, στρουθοκάμηλος, δρομαίος, ιπποπόταμος, προβατοκάμηλος, ρινόκερως, υδρόχοιρος, μελανόλευκος αιλουρόπους: προσπαθούμε να ονομάσουμε τα εξωτικά ζώα κατ’ αναλογίαν προς τα οικεία, ίσως για να τα ξορκίσουμε κιόλας. Ορίστε μερικές ακόμη παρόμοιες προσπάθειες:

Καγκουρό: Το καγκουρό λέγεται μακρόπους στα ελληνικά. Αν λεγόταν ας πούμε μαρσιπέλαφος θα είχε πιο πολλή πλάκα.

Φαιός μαρσιπέλαφος ποζάρων μετά νεογνού

Κοάλα: Το κοάλα λέγεται φασκόλαρκτος στα ελληνικά, λέξη που δεν έχω ιδέα τι σημαίνει. Αν το λέγαμε απλώς δένδραρκτο;

Δένδραρκτος μασουλών ευκάλυπτον

Ιγουάνα: Δεδομένου ότι συνηθισμένο κατοικίδιο είναι η πράσινη ιγουάνα, χλωρόσαυρος είναι η κατάλληλη ονομασία.

Αγέρωχος χλωρόσαυρος

Read moreΚαινούργιες Λέξεις V

Πριν από λίγο καιρό, ο πρωθυπουργός της χώρας μιλώντας στην κοινοβουλευτική του ομάδα εξεφώνησε την ακόλουθη πρόταση (σε έντονο ύφος και με αποφασιστικό τόνο): «Αναλαμβάνω το μερίδιο ευθύνης που μου αναλογεί!». Ο Κ.Καραμανλής αναφερόταν με την δήλωσή του αυτή στην σκανδαλώδη υπόθεση του Βατοπεδίου και τα περίφημα πορίσματα που αφορούσαν την τελευταία.

Η παραπάνω δήλωση δεν έπεισε τον πολύ κόσμο. Οι περισσότεροι γνωστοί και φίλοι μου λ.χ., κουβεντιάζοντας γι’αυτή, την αξιολόγησαν με δηλώσεις όπως οι: «Και τί μας είπε δηλαδή ο Καραμανλής; Τίποτε…», «Πάλι στείρα ρητορική…» και παρόμοιες, των οποίων η ποικιλία είναι μεγάλη. Το βέβαιον είναι ότι οι σχετικές δηλώσεις αξιολόγησης της πρωθυπουργικής δήλωσης από πολίτες συνέπιπταν γενικώς ως προς το ότι εξέφραζαν μια «κοινή διαίσθηση»: Ότι η πρωθυπουργική δήλωση είχε προβληματικό σημασιολογικό και πραγματολογικό περιεχόμενο…

Πράγματι ο κοινός νους μας λέει ότι το «Αναλαμβάνω την ευθύνη» που είπε ο πρωθυπουργός δεν σήμανε κιόλας, ότι ανέλαβε την ευθύνη. Γιατί όμως;; Την απάντηση στο ερώτημα αυτό μπορεί να δώσει μόνον ο φιλοσοφικός νους, μέσω της προσπάθειας ακριβέστερης ανάλυσης-σημασιολόγησης της πρωθυπουργικής δήλωσης. Ο φιλοσοφικός νους μπορεί να δικαιολογήσει την «διαίσθηση» του κοινού νου μέσα από μια προσέγγιση που δεν έχει καθόλου να κάνει με πολιτικές προτιμήσεις, κομματικές τοποθετήσεις, συμπάθειες και αντιπάθειες προσώπων, κυβερνήσεων και πολιτικών αλλά με απλή και καθαρή φιλοσοφία της γλώσσας. Σε αξιοποίηση της τελευταίας προχωρώ ευθύς αμέσως στο κείμενο.

Στη φιλοσοφία της γλώσσας γίνεται εδώ και μισόν αιώνα περίπου, λόγος για το «πως να κάνουμε πράγματα με τις λέξεις». Η σχετική διδασκαλία είναι απλή: Πάντοτε, κάθε φορά που λέμε κάτι, κάνουμε και κάτι άλλο εκτός από το να μιλάμε και να εκφωνούμε λέξεις. Για παράδειγμα όταν λέω «γεια σου» στον φίλο μου Αθανάσιο, τον χαιρετώ. Όταν του λέω «Στοιχηματίζω την περιουσία μου ότι γράφω καλύτερα ποινικά βιβλία από σένα!» βάζω μαζί του πράγματι ένα στοίχημα (ενδέχεται βεβαίως και να τον απειλώ ότι θα του φάω τη θέση στο Πανεπιστήμιο, ή να κάνω χιούμορ ή χίλια δυο άλλα πράγματα). Κάθε φορά, ο λόγος μας συνιστά και μια ορισμένη πράξη και η διαπίστωση αυτή συνιστά με την σειρά της μια τεράστια επανάσταση απέναντι στην κλασική αλλά πρόχειρη και εσφαλμένη πεποίθηση του κοινού νου, ότι: «Άλλο τα λόγια κι άλλο τα έργα!» ή ότι «Ο Μανόλης με τα λόγια χτίζει ανώγια και κατώγια!»: Η αλήθεια είναι αντιθέτως, ότι «και τα λόγια είναι έργα»!

Read moreΠώς ο Πρωθυπουργός (δεν;) έκανε πράγματα με τις λέξεις

Μια συνήθειά μου ως νομικού είναι να παρατηρώ τις συνήθειες των άλλων νομικών και να συνάγω θεωρητικά συμπεράσματα από την παρατήρηση. Εδώ και καιρό με απασχολούν τρεις «ασθένειες» της ελληνικής νομικής γλώσσας (νοουμένης ως ομιλίας, γραπτής και προφορικής) για τις οποίες θα προτείνω τις λέξεις: «γλωσσικός σχολαστικισμός», «γλωσσικός ναρκισσισμός» και «γλωσσική τρομοκρατία». Με την παθολογία αυτών των ασθενειών θα ασχοληθώ σε όσα ακολουθούν.

Αναφέρομαι πρωτίστως στους νομικούς των μεταπτυχιακών σπουδών, των βιβλίων και των δημοσιεύσεων και όχι στους πρακτικούς δικηγόρους. Στην γλώσσα των τελευταίων απαντούν επίσης παθολογικές καταστάσεις, που έγκεινται λ.χ. στην μεγαλόσχημη ρητορική, την ξύλινη γλώσσα, τους αρχαϊζο-καθαρευουσιανισμούς και τα συναφή. Ωστόσο τα φαινόμενα που με ενδιαφέρουν εδώ είναι άλλα και θα προσπαθήσω να τα ορίσω με ακρίβεια. Κατόπιν θα δώσω παραδείγματα που τα σκιαγραφούν κατάλληλα, και τέλος θα παρουσιάσω τον βασικό κίνδυνο που συνεπάγονται για την ελληνική νομική επιστήμη και τον τρόπο αντιμετώπισής τους. Νομίζω βεβαίως, ότι το παρόν post ενδιαφέρει περισσότερο τους συναδέλφους μου (νομικούς) και λιγότερο τους άλλους αναγνώστες.

Γλωσσικός σχολαστικισμός είναι η απόδοση υπερβολικής σημασίας και προσοχής στην μορφή έκφρασης ενός περιεχομένου (εδώ στην γλωσσική διατύπωση των νομικών σκέψεων) σε σημείο που να υποβαθμίζεται το περιεχόμενο και να υπερτιμάται το περιτύλιγμα. Ο γλωσσικός ναρκισσισμός είναι μια ακραία εκδοχή του γλωσσικού σχολαστικισμού που συνοδεύεται και από τεκμαρτό ή προφανή αυτοθαυμασμό του συγγραφέα για την επιλεγείσα μορφή έκφρασης των σκέψεών του. Τέλος, η γλωσσική τρομοκρατία είναι η σύνθετη επικοινωνιακή τακτική που καθιερώνει τον γλωσσικό σχολαστικισμό στην πράξη: Συνίσταται στην απόρριψη, απαξίωση ή υποβάθμιση του περιεχομένου (λ.χ. ενός άρθρου, βιβλίου, μελέτης κ.λπ.), μόνον επειδή αυτό δεν υπακούει στην φόρμα που έχει ήδη κριθεί από έναν/μερικούς ως ορθή/αναγκαία για την έκφραση σχετικών περιεχομένων. Η τακτική είναι σύνθετη γιατί προϋποθέτει συνήθως τον σχηματισμό μικρών αλλά ισχυρών κοινοτήτων που ασπάζονται τις ίδιες γλωσσικές απόψεις.

Ας δώσω τώρα μερικά παραδείγματα:

Read moreΠαθολογία της ελληνικής νομικής γλώσσας