Πριν από λίγο καιρό, ο πρωθυπουργός της χώρας μιλώντας στην κοινοβουλευτική του ομάδα εξεφώνησε την ακόλουθη πρόταση (σε έντονο ύφος και με αποφασιστικό τόνο): «Αναλαμβάνω το μερίδιο ευθύνης που μου αναλογεί!». Ο Κ.Καραμανλής αναφερόταν με την δήλωσή του αυτή στην σκανδαλώδη υπόθεση του Βατοπεδίου και τα περίφημα πορίσματα που αφορούσαν την τελευταία.
Η παραπάνω δήλωση δεν έπεισε τον πολύ κόσμο. Οι περισσότεροι γνωστοί και φίλοι μου λ.χ., κουβεντιάζοντας γι’αυτή, την αξιολόγησαν με δηλώσεις όπως οι: «Και τί μας είπε δηλαδή ο Καραμανλής; Τίποτε…», «Πάλι στείρα ρητορική…» και παρόμοιες, των οποίων η ποικιλία είναι μεγάλη. Το βέβαιον είναι ότι οι σχετικές δηλώσεις αξιολόγησης της πρωθυπουργικής δήλωσης από πολίτες συνέπιπταν γενικώς ως προς το ότι εξέφραζαν μια «κοινή διαίσθηση»: Ότι η πρωθυπουργική δήλωση είχε προβληματικό σημασιολογικό και πραγματολογικό περιεχόμενο…
Πράγματι ο κοινός νους μας λέει ότι το «Αναλαμβάνω την ευθύνη» που είπε ο πρωθυπουργός δεν σήμανε κιόλας, ότι ανέλαβε την ευθύνη. Γιατί όμως;; Την απάντηση στο ερώτημα αυτό μπορεί να δώσει μόνον ο φιλοσοφικός νους, μέσω της προσπάθειας ακριβέστερης ανάλυσης-σημασιολόγησης της πρωθυπουργικής δήλωσης. Ο φιλοσοφικός νους μπορεί να δικαιολογήσει την «διαίσθηση» του κοινού νου μέσα από μια προσέγγιση που δεν έχει καθόλου να κάνει με πολιτικές προτιμήσεις, κομματικές τοποθετήσεις, συμπάθειες και αντιπάθειες προσώπων, κυβερνήσεων και πολιτικών αλλά με απλή και καθαρή φιλοσοφία της γλώσσας. Σε αξιοποίηση της τελευταίας προχωρώ ευθύς αμέσως στο κείμενο.
Στη φιλοσοφία της γλώσσας γίνεται εδώ και μισόν αιώνα περίπου, λόγος για το «πως να κάνουμε πράγματα με τις λέξεις». Η σχετική διδασκαλία είναι απλή: Πάντοτε, κάθε φορά που λέμε κάτι, κάνουμε και κάτι άλλο εκτός από το να μιλάμε και να εκφωνούμε λέξεις. Για παράδειγμα όταν λέω «γεια σου» στον φίλο μου Αθανάσιο, τον χαιρετώ. Όταν του λέω «Στοιχηματίζω την περιουσία μου ότι γράφω καλύτερα ποινικά βιβλία από σένα!» βάζω μαζί του πράγματι ένα στοίχημα (ενδέχεται βεβαίως και να τον απειλώ ότι θα του φάω τη θέση στο Πανεπιστήμιο, ή να κάνω χιούμορ ή χίλια δυο άλλα πράγματα). Κάθε φορά, ο λόγος μας συνιστά και μια ορισμένη πράξη και η διαπίστωση αυτή συνιστά με την σειρά της μια τεράστια επανάσταση απέναντι στην κλασική αλλά πρόχειρη και εσφαλμένη πεποίθηση του κοινού νου, ότι: «Άλλο τα λόγια κι άλλο τα έργα!» ή ότι «Ο Μανόλης με τα λόγια χτίζει ανώγια και κατώγια!»: Η αλήθεια είναι αντιθέτως, ότι «και τα λόγια είναι έργα»!
Ωστόσο η (κοινή) πεποίθηση «άλλο τα λόγια, άλλο τα έργα» παραμένει μια ισχυρή διαίσθησή μας και αυτό, γιατί κρύβει κάποιον πυρήνα αληθείας, τον οποίο οφείλει να εκφράσει η νέα (φιλοσοφική) παραδοχή ότι «και τα λόγια είναι έργα». Ο πυρήνας αυτός γίνεται εμφανής στην περίπτωση της πρωθυπουργικής δηλώσεως που μας απασχολεί. Ο κοινός νους μας λέει πράγματι εδώ, ότι ο πρωθυπουργός δεν πράττει απολύτως τίποτε κατά την εκφώνηση της πρότασης «Αναλαμβάνω την ευθύνη!» (από όσα ενδεχομένως οφείλει και μπορεί να πράξει). Ο φιλοσοφικός νους τώρα, οφείλει να βρει τρόπο να εξηγήσει αποδοτικά αυτή την ισχυρή διαίσθηση: Και μπορεί να το κάνει, «μεταφράζοντας» το πρόβλημα της πρωθυπουργικής απραξίας «εν τη δηλώσει» σε πρόβλημα πρωθυπουργικής αστοχίας «λόγω δηλώσεως». Με άλλα λόγια: Το πρόβλημα δεν είναι ακριβώς ότι εκφωνώντας ο πρωθυπουργός την πρόταση «Αναλαμβάνω την ευθύνη» δεν πράττει. Το πρόβλημα είναι ότι η πράξη του πρωθυπουργού δεν είναι η αναμενόμενη πράξη της «ανάληψης ευθύνης» αλλά κάποια άλλη, αδιάφορη! Ας εξηγήσω σαφέστερα τί εννοώ…
Όταν ο πρωθυπουργός εκφωνεί την πρόταση «Αναλαμβάνω το μερίδιο ευθύνης που μου αναλογεί», ασφαλώς και εκτελεί μέσω της πρότασης αυτής μια πράξη, την πράξη της δήλωσης. Δηλώνει δηλαδή ότι αναλαμβάνει το μερίδιο ευθύνης που του αναλογεί. Η πράξη αυτή ωστόσο είναι διαφορετική από την πράξη της ανάληψης ευθύνης. Η περίπτωση μοιάζει με την περίπτωση που κάποιος λέει «Παραιτούμαι» αλλά δεν εγκαταλείπει ποτέ την θέση που κατέχει (σας θυμίζει κάτι αυτό;). Και στις δύο περιπτώσεις η πράξη που εκτελείται με λόγια είναι η πράξη της δήλωσης και όχι εκείνη που εκφράζεται στο ρήμα της πρότασης. Με απλά λόγια: «Δηλώνω ότι αναλαμβάνω την ευθύνη!», «Δηλώνω ότι παραιτούμαι!» είναι πράξεις διαφορετικές από τις αντίστοιχες της ανάληψης ευθύνης και της παραίτησης.
Έτσι, η φιλοσοφία της γλώσσας συναντά επιτυχώς την ισχυρή διαίσθησή μας που εκφράζεται στη ρήση «Άλλο τα λόγια κι άλλο τα έργα» και την μεταλλάσσει στην αντίληψη «Υπάρχουν έργα κι έργα, διαφορετικά μεταξύ τους!». Είναι διαφορετικό το έργο της δήλωσης ανάληψης ευθύνης από το έργο της ανάληψης ευθύνης. Το πρώτο το εκτέλεσε πράγματι ο Καραμανλής στην δήλωση που μας απασχολεί, το δεύτερο όχι. Ουδείς μπορεί να πει ότι ο Πρωθυπουργός δεν έκανε με τα λόγια του μια δήλωση –πολλοί όμως λένε και πιστεύουν ότι ο πρωθυπουργός δεν ανέλαβε με τα ομόηχα λόγια του την ευθύνη.
Το συμπέρασμα πια είναι σαφές: Το έργο της ανάληψης ευθύνης δεν συντελείται με δηλώσεις που το περιγράφουν αλλά ενδεχομένως με φράσεις που φέρνουν αλλαγές στο πολιτικό τοπίο. Φράσεις όπως οι «Να παραιτηθεί ο τάδε/δείνα υπουργός», «Να πάμε σε εκλογές» και παρόμοιες μπορεί υπό συνθήκες και να σημαίνουν μιαν ανάληψη ευθύνης από την πλευρά ενός πολιτικού. Φράσεις όμως όπως οι «Αναλαμβάνω την ευθύνη» συνιστούν απλές δηλώσεις που δεν είναι καν αυτοπεριγραφικές: Ενδέχεται να εμψυχώνουν την κομματική κουστωδία, να ξεγελούν όσους ακόμη πιστεύουν σε ρήτορες, να υπακούουν στα κελεύσματα ή τις συμβουλές ικανών επικοινωνιολόγων, να προκαλούν το χειροκρότημα της κοινοβουλευτικής, να τρομάζουν το ΠΑΣΟΚ και χίλια δύο άλλα άσχετα πράγματα. Παραμένουν όμως ηθικο-πολιτικώς άστοχες.
Υγ1. Να κι ένα πρακτικό κέρδος της παραπάνω ανάλυσης, που μπορούν να απολαύσουν όσοι βαρέθηκαν ήδη την πολλή θεωρία: Όσα Μ.Μ.Ε. αναπαρήγαγαν την δήλωση του Πρωθυπουργού εκείνη τη μέρα με την φράση «Σήμερα ο πρωθυπουργός ανέλαβε την ευθύνη κ.λπ.», μάλλον δεν είπαν την αλήθεια στο κοινό τους (επρόκειτο άραγε για ένα αθώο λάθος;). Όσα πάλι αναπαρήγαγαν την δήλωση με την φράση «Σήμερα ο πρωθυπουργός δήλωσε ότι αναλαμβάνει την ευθύνη κ.λπ.» μάλλον είπαν την αλήθεια στο κοινό τους (μήπως όμως επρόκειτο για έναν ένοχο σχολαστικισμό;)
Υγ2. Και ένα ερώτημα-άσκηση (που ήδη έλυσε από την πλευρά του ο αγαπητός SG σε παρελθόν Post): Συνιστά ο ανασχηματισμός μια πράξη που υλοποιεί το έργο της «ανάληψης ευθύνης» εκ μέρους του Πρωθυπουργού;
καλως τον ΚΤ. Ενδιαφεροντα ολα αυτα. Τελικα θα στηριζες ομως οτι με την πραξη της αποπομπης των Βατοπεδινων ανελαβε την ευθυνη?
παντως εγω θα προσεθετα κατι αλλο. οταν λεει “αναλαμβανω την ευθυνη που μου αναλογει” δεν μας λεει τιποτα αν δεν πει ποση τελικα αναλογει! θα μπορουσε ας πουμε να ειναι μηδεν, το οποιο ειναι σαν να μας λεει “αναλαμβανω την ευθυνη που μου αναλογει, δηλαδη καθολου”
«Το συμπέρασμα πια είναι σαφές: Το έργο της ανάληψης ευθύνης δεν συντελείται με δηλώσεις που το περιγράφουν αλλά ενδεχομένως με φράσεις που φέρνουν αλλαγές στο πολιτικό τοπίο.»
Όχι με φράσεις αλλά με πράξεις. Ανάληψη ευθύνης θα σήμαινε προώθηση του διαχωρισμού κράτους-εκκλησίας, προώθηση διαχωρισμού των εξουσιών, προώθηση ανεξαρτησίας του δικαστικού συστήματος από το κράτος και τα κόμματα, ρυθμίσεις περιορισμού της εξουσίας υπουργών ώστε να μη χαρίζουν εδάφη λες και είναι σουλτάνοι. Και άλλα πολλά
@SG
για εμένα η αποπομπη των βατοπαιδινών δεν συνιστά ανάληψη ευθύνης γιατί δεν εξασφαλίζει σε κα΄μια περίπτωση αλλαγή δομών και νοοτροπίας που θα εξασφάλιζαν ή θα περιόριζαν δραστικά την επανεμφάνιση τέτοιων φαινομένων.
Η αποπομπή είναι πρακτική σε άλλα πολιτεύματα ή καθεστώτα όταν σε περιπτώσεις λαϊκής δυσφορίας εκδιώχνονται απλώς κάποιοι στενοί συνεργάτες των αρχηγών και μετά προπαγανδίζεται η αποφασιστικότητα τους, η υποτιθέμενη φιλολαϊκότητά τους και ο λαός μετά πρέπει να θαυμάζει και να σκέφτεται «είδες, ο αρχηγός μας είναι καλός. Απλώς οι άνθρωποί γύρω του τον παρέσερναν σε κακές πράξεις κλπ, κλπ».
Σε δημοκρατία η αποπομπή δεν έιναι το τέλος της ανάληψης ευθύνης αλλά η μικρή αρχή.
Δηλ. αν το Κράτος και η Εκκλησία διαχωριστούν( ότι κι αν σημαίνει αυτό) δεν θα μπορεί το κράτος να μεταβιβάσει εκτάσεις σε μονές ή μητροπόλεις; Φυσικά και όχι.
Δηλ. Αν υπάρχει σαφής διάκριση των εξουσιών που υπάρχει σε ένα μεγάλο βαθμό ήδη και πρεπει να αυξηθεί κι άλλο δεν θα μπορεί το δημόσιο να δώσσει εκτάσεις που του ανήκουν;Οχι.
Επίσης πως θα απαγορευθεί σε κάποιο υπουργό να μεταβιβάζει δημόσια κτήματα; Σε ποια χώρα ισχύει αυτο; Σε καμμία.
Αρα..
KT, εσείς οι φιλοσοφούντες τα φταίτε που πίστεψε ο Καραμανλής ο Β΄ ο Μικρός ότι πράγματα κάνουμε με τις λέξεις και όχι με τις πράξεις!
SG, σημασία δεν έχει τί πιστεύω εγώ για τον ανασχηματισμό. Συμφωνώ μαζί σου ότι οι ανασχηματισμοί είναι συνήθως πολιτικά τεχνάσματα που πείθουν μόνον ιθαγενείς.
Πάρη ασφαλώς και δεν συμφωνώ με την διόρθωση που κάνεις στο χωρίο μου, και ως άλλος Γαλιλαίος επιμένω: “Και όμως, με φράσεις…”. Άλλωστε, η προώθηση όλων των σχεδίων που προτείνεις θα ξεκινήσει με μερικές λεξούλες στο υπουργικό συμβούλιο ή τη Βουλή.
Αθανάσιε αγαπητέ, μόλις έκανες κι εσύ κάτι με τις λέξεις του σχολίου σου: Μου καταλόγισες ευθύνη.
«Πάρη ασφαλώς και δεν συμφωνώ με την διόρθωση που κάνεις στο χωρίο μου, και ως άλλος Γαλιλαίος επιμένω: “Και όμως, με φράσεις…”. Άλλωστε, η προώθηση όλων των σχεδίων που προτείνεις θα ξεκινήσει με μερικές λεξούλες στο υπουργικό συμβούλιο ή τη Βουλή.»
@κτ,
Νομίζω ότι κάποιες φράσεις τις είχε ήδη πει κάποτε όταν μίλησε για νταβατζήδες.
Και έπειτα;
Διαβάζει ο Καραμανλής Διογένη Λαέρτιο; (Κατά το παλαιό εκείνο, ακούει ο Σημίτης Μητροπάνο;)
Ει τι λαλείς, τούτο δια του στόματός σου διέρχεται,άμαξαν δε λαλείς; άμαξα δια του στόματός σου διέρχεται. (Διογένης Λαέρτιος, Χρύσιππος VII, 186).
ΥΓ: Παρακαλώ τον εορτάζοντα Αθανάσιο να πολυτονίσει αρμοδίως.
΄΄KT, εσείς οι φιλοσοφούντες τα φταίτε που πίστεψε ο Καραμανλής ο Β΄ ο Μικρός ότι πράγματα κάνουμε με τις λέξεις και όχι με τις πράξεις!΄΄
Πολύ εύστοχο!
Δεν τα ξέρω καλά τα γλωσσοφιλοσοφικά, ίσως όμως να υπάρχει και μια ακόμα κατηγορία στην σχέση λόγια-έργα:
η περίπτωση κατά την οποία οι λέξεις του ενός υπονοούν πράξεις του άλλου.
Π.χ.
Περπατάει το ζευγαράκι στο δρόμο μια κρύα νύχτα του χειμώνα.
“Κρυώνω” λέει η κοπέλα, οπότε το αγόρι βγάζει το παλτό του και στοργικά της το δίνει.
Η φράση της κοπέλας λοιπόν από την μια δηλώνει αυτό που νιώθει, από την άλλη είναι και μια έμμεση προτροπή.
Δηλ. άλλος λέει τον λόγο και άλλος εκτελεί την πράξη.
Κάπως έτσι βλέπω εγω την δήλωση του Καραμανλή Β’.
Μας λέει πως νιώθει ότι ειναι εν μέρει υπεύθυνος, άρα μας προτρέπει (έμμεσα) να μην τον ψηφίσουμε. (δεδομένου ότι μιλάει για πολιτική ευθύνη, όχι ποινική)
Η πρωθυπουργική φράση λοιπόν μεταφράζεται:
“φταίω, αλλά έχετε τα @@ να μην με ξαναψηφίσετε;”
(σύνδεση με προηγούμενο ποστ)
(ο πρωθυπουργός έχει βέβαια την πολυτέλεια να τα λέει αυτά γιατί απέναντι του έχει το ΠΑΣΟΚ που έχει – δες και τελευταία δημοσκόπηση στην Κ την κυριακή όπου τον βάζει κάπου 9 μονάδες μπροστά από Παπανδρέου Γ’ )
Σήμερα, μετά από αρκετό καιρό από την δημοσίευση του παρόντος post,o Κ. Καραμανλής ήρθε να επιβεβαιώσει την ορθότητα της γλωσσαναλυτικής προσέγγισης που είχα προτείνει σε αυτό, με οδυνηρό τρόπο, τόσο για τον ίδιο όσο και για την παράταξή του.
Επανέλαβε την δήλωση “Αναλαμβάνω την ευθύνη”, στο Ζάππειο.
Αυτή την φορά όμως η ανάληψη ευθύνης δεν αφορούσε τους Βατοπεδινούς, αλλά την ήττα στις εκλογές. Και, το κυριότερο, δεν ήταν μια απλή δήλωση ανάληψης ευθύνης, αλλά ήταν πράγματι το ομιλιακό ενέργημα της ανάληψης ευθύνης. Κι αυτό, γιατί η επίμαχη πρότασή του δεν υπήρξε κενή περιεχομένου αλλά συνοδεύτηκε από άλλες, δηλ. εκείνες που αφορούν την προκήρυξη συνεδρίου και την ρητή παραίτησή του από την διεκδίκηση της αρχηγίας του κόμματος της ΝΔ. Οι προτάσεις αυτές υλοποιούν πράγματι το έργο της ανάληψης ευθύνης και δεν το περιγράφουν απλώς.
Ίσως αν ο Κ. Καραμανλής εκτελούσε σωστά ομιλιακά ενεργήματα κατά την διάρκεια της πρωθυπουργίας του, να μην είχε ηττηθεί. Δυστυχώς ή ευτυχώς, αποφάσισε να τα εκτελέσει σωστά, την στιγμή που η πρωθυπουργία του είχε πια εκλείψει.