Το κείμενο αποδίδει με ελάχιστη επεξεργασία την προφορική τοποθέτησή μου κατά την διάρκεια του 1ου Συνεδρίου «Δίκαιο και Ζώα», που διεξήχθη στην Εθνική Πινακοθήκη στις 16 Δεκεμβρίου 2023.
Βρισκόμαστε σε μια μεταβατική περίοδο. Βρισκόμαστε ενώπιον ενός νεοπαγούς κλάδου του δικαίου, όπου όλοι εμείς στην νομική επιστήμη διερωτώμεθα τι είναι τέλος πάντων το ζώο, ιδίως αν μπορεί να υπαχθή ομαλά σε κάποια από τις γνωστές μας νομικές κατηγορίες. Από τον Αστικό Κώδικα γνωρίζουμε μεν για τα φυσικά πρόσωπα και τα νομικά πρόσωπα, δεν υπάρχει όμως κατηγορία ζωικών προσώπων. Παραδοσιακά λοιπόν γνωρίζουμε το ζώο σαν res, σαν αντικείμενο του Εμπραγμάτου Δικαίου, το οποίο έστω υπάγεται στην ειδική νομοθεσία των περιορισμών
που προβλέπει το άρ. 1000 ΑΚ. Είναι όμως πράγματι το ζώο απλά και μόνο «πράγμα» ή μήπως έχει πλέον μεταχθή σε μια άλλη κατηγορία υπό το κράτος του Ν. 4830/2021;
Το ζώο δεν συνιστά πλέον πράγμα, αλλά υποκείμενο του δικαίου, έστω διαφορετικό, έστω μερικό υποκείμενο ή ατελές υποκείμενο ή οιονεί υποκείμενο. Το ουσιώδες εν προκειμένω δεν είναι η ονοματολογία, αλλά το γεγονός ότι ο ισχύων φιλοζωικός νόμος, και όχι η θεωρία του ενός ή του άλλου νομικού, αναγνωρίζει ελευθερίες στα ζώα. Ποιος μπορεί άραγε να είναι φορέας ελευθεριών; Μπορεί φορέας ελευθεριών να είναι ένα μικρόφωνο ή μια γραβάτα; Ασφαλώς και όχι, διότι αυτά είναι πράγματα. Το ζώο λοιπόν είναι πλέον κάτι άλλο, αποτελεί ένα aliud, ένα aliud που συνιστά κάτι μεθόριο μεταξύ των φυσικών προσώπων και των πραγμάτων.
Ας προσπαθήσουμε να σκεφτούμε λίγο διαφορετικά. Διδάσκεται για παράδειγμα ότι τα νομικά πρόσωπα είναι πρόσωπα: όσο πρόσωπο είμαι εγώ, ο Αναγνωστόπουλος, άλλο τόσο πρόσωπο είναι και μία τράπεζα. Απλώς λέμε στην θεωρία του Συνταγματικού Δικαίου ότι τα νομικά πρόσωπα δεν έχουν εν τοις πράγμασιν τα δικαιώματα εκείνα που δεν αρμόζουν στην φύση τους. Τα νομικά πρόσωπα συνεπώς έχουν ιδιοκτησία, αλλά δεν έχουν ζωή και σωματική ακεραιότητα. Ας σκεφτούμε τώρα τι διαφορά έχουν οι εξής δύο διατυπώσεις. Πρώτη διατύπωση: «Τα νομικά πρόσωπα είναι πρόσωπα όσο και τα φυσικά πρόσωπα, απλώς δεν μπορούν να ασκήσουν κάποια συνταγματικά τους δικαιώματα, διότι δεν τα διαθέτουν εκ της φύσεως του πράγματος». Δεύτερη διατύπωση: «Τα νομικά πρόσωπα δεν είναι πλήρη πρόσωπα. Έχουν μερική προσωπικότητα ή οιονεί προσωπικότητα ή είναι ατελή υποκείμενα του δικαίου», ακριβώς επειδή δεν έχουν αυτά τα δικαιώματα.
Καμιά φορά, αναφέρεται χλευαστικά ότι εμείς οι φιλόζωοι σε λίγο θα ζητήσουμε να ψηφίζουν και οι σκύλοι. Οι σκύλοι όμως δεν θα ψηφίζουν ως εκ της φύσεως του πράγματος, για τον ίδιο ακριβώς νομικό λόγο για τον οποίο δεν ψηφίζουν ούτε οι ομόρρυθμες εταιρείες, χωρίς αυτό να αναιρή την νομική τους προσωπικότητα. Αλλά οι σκύλοι θα έχουν πλήρες δικαίωμα στην ζωή και στην σωματική τους ακεραιότητα.
Ερωτάται περαιτέρω ποιος θα ασκή αυτό το δικαίωμα, ειδικότερα δε ποιος θα παρίσταται στα δικαστήρια. Η απάντηση θα μας δοθή αν αναλογιστούμε ποιος πηγαίνει για λογαριασμό π.χ. μιας ομόρρυθμης εταιρείας στα δικαστήρια. Δεν πηγαίνει ασφαλώς η ομόρρυθμη εταιρεία, αλλά ένα φυσικό πρόσωπο, που τυγχάνει ο νόμιμος εκπρόσωπός της. Κατ’ αναλογίαν συνεπώς, και τα ζώα θα έχουν έναν νόμιμο εκπρόσωπο, έναν κηδεμόνα, ιδίως δε τα ζώα συντροφιάς, τα οποία ούτως ή άλλως έχουνε τον ιδιοκτήτη τους.
Αυτός ο ιδιοκτήτης είναι ήδη κηδεμόνας, καθώς είναι κάποιος ο οποίος φροντίζει αυτά τα ζώα. Η επιλογή του όρου «κηδεμόνας», τον οποίον προκρίνουμε, δεν είναι ασφαλώς τυχαία. Πράγματι, η άσκηση της μέριμνας του ζώου αποτελεί το βασικό καθήκον του ιδιοκτήτη του. Έχουμε επιφορτίσει τον ιδιοκτήτη, με τόσο πολλούς περιορισμούς της κυριότητάς του, ώστε έχει μεταλλαχθή σε άλλο είδος.
Έχουμε μαζί μας σήμερα, κυρίες και κύριοι, τον Ραφαήλ, ένα μωρό τριών μηνών. Ο Ραφαήλ έχει κηδεμόνα, την μανούλα του που φροντίζει για αυτόν. Το ίδιο όμως συμβαίνει και με τα δεσποζόμενα ζώα. Πολλές φορές λέμε ότι το να έχης έναν σκύλο είναι σαν να έχης ένα μωρό. Είναι λίγο υπερβολική ίσως η έκφραση, αλλά αληθής στην ουσία της, διότι ο ιδιοκτήτης, καλύτερα ο κηδεμόνας του ζώου, υπέχει ως προς αυτό μια μυριάδα θα έλεγα υποχρεώσεων, από τις οποίες δεν μπορεί να απαλλαγή κιόλας.
Τι συνεπάγονται όλα αυτά;
Υπάρχει πράγματι η άποψη ότι δεν είναι και τόσο σημαντική όλη αυτή η ονοματολογία ή δικαιωματολογία, θεωρώ ωστόσο ότι έχει σημασία σε συμβολικό επίπεδο, και όχι μόνο. Δηλαδή, ποτέ κανείς μας δεν θα έτεινε ευήκοον ους σε κάποιον που θα μας έλεγε ότι δεν έχει σημασία εάν ο Ραφαήλ είναι υποκείμενο του δικαίου ή όχι και ότι σημασία έχει μόνο να του προσφέρουμε το γάλα του, τον παιδίατρό του κ.τ.τ, ήτοι η ουσία του πράγματος. Πράγματι, είναι σημαντική η ουσία, αλλά κάποιες φορές είναι σημαντική και η συστηματική κατάταξη και η συμβολική ονοματοθεσία. Ο Ραφαήλ, λοιπόν, είναι υποκείμενο του δικαίου.
Θεωρώ συνεπώς ότι έχει σημασία να γίνει αυτό το περαιτέρω βήμα, που είναι ένα βήμα αναμφίβολα τολμηρό, ακόμη και θρασύ, ένα βήμα που ίσως αυτήν την στιγμή αποδοκιμάζεται από την πλειονότητα των συναδέλφων μας νομικών, το οποίο όμως έχει ήδη στερεά νομική βάση de lege lata και όχι απλώς σαν θεωρητικό ή φιλοσοφικό περιεχόμενο μιας de lege ferenda συζήτησης.