Σε συνέχεια των πτωματολογικών μου αναρτήσεων (όρα εδώ και εδώ), καταπιάνομαι σήμερα με το ζήτημα της Ποντιακής Γενοκτονίας. Το βασικό ιστορικό ερώτημα εδώ είναι βέβαια αν ορθώς ονομάζεται γενοκτονία ή όχι. Προσωπικά, αποκλίνω προς την καταφατική απάντηση (όπως κρίνει και η Διεθνής Ένωση Μελετητών της Γενοκτονίας), αλλά δεν θα εξετάσω άλλο αυτό το ζήτημα.
Πρώτα μερικές προκαταρκτικές παρατηρήσεις:
1. Ναι, οι αριθμοί έχουν σημασία. Διότι έχει σημασία η αλήθεια.
Όλοι, μα όλοι οι αριθμοί που μας συμφέρουν παρουσιάζονται στην εθνική ιστορία εξωγκωμένοι. Όταν έχουμε συμφέρον να ισχυριστούμε ότι τα θύματά μας ήταν πολλά, θα στρογγυλοποιήσουμε προς τα πάνω. Για την ακρίβεια, θα πολλαπλασιάσουμε με κάποιον αριθμό, ακόμη και με το 10. Σε όσους αρέσουν οι ανακρίβεις (οι οποίες, όταν αποκαλύπτεται η αντικειμενική αλήθεια των πραγμάτων, σταματούν να λέγωνται ανακρίβειες και είναι πλέον ψέματα), ας διαδίδουν και ας πιστεύουν εθνικώς ευχάριστες ανακρίβειες. Όσοι αγαπούν την αλήθεια, ας διαβάσουν παρακάτω.
2. Η αλήθεια δεν σχετικοποιεί. Η αλήθεια είναι η αλήθεια.
Η ανεύρεση της αλήθειας και η συνακόλουθη διόρθωση των ανακριβειών και των ψευδών έχει αξία καθαυτήν, ειδικά σε μια χώρα πλούσιων εθνικιστικών μύθων, σαν την Ελλάδα. Κάποιοι δυσφορούν, κάποιοι ξεβολεύονται, αλλά η αιτία δεν είναι αυτός που αποκαλύπτει την αλήθεια, αλλά αυτός που διέδωσε την ανακρίβεια. Εκεί τα παράπονά σας.
Περνώντας τώρα στο συγκεκριμένο ζήτημα του ποντιακού ελληνισμού, ο εθνικός αληθής, πλην ανακριβής αριθμός είναι οι 353.000 νεκροί. Όμως, ο αριθμός των 353.000 νεκρών για την ποντιακή γενοκτονία είναι (πολύ) ανακριβής.
Προτού προσεγγίσουμε κι άλλο το θέμα μας, ας κάνουμε μερικές γενικώτερες σκεψεις: Η γενοκτονία που διέπραξε η οθωμανική Τουρκία στον Πόντο και στην Αρμενία την δεκαετία του 1910 είναι μια προνεωτερική γενοκτονία. Από πλευράς εκτέλεσης, δεν έχει καμία σχέση με την γερμανική γενοκτονία του Β΄ ΠΠ, όπου κυριάρχησε ο γραφειοκρατικός σχεδιασμός, οι σιδηροδρομικές μεταφορές, ένα πανίσχυρο ένοπλο σώμα, η οιονεί βιομηχανική εκτέλεση. Εδώ αντιθέτως, χρησιμοποιήθηκαν αφενός οι σφαγές και λοιπές εκτελέσεις, αφετέρου οι μαρτυρικές πορείες και ο θάνατος διά της εξαντλήσεως. Όλα αυτά εντός του συγκειμένου ενός αδύναμου κράτους, χωρίς επαρκή αρχεία ή πλήρη έλεγχο επί του εκτελεστικού βραχίονά του, όπου τα θύματα διέθεταν δικό τους αντάρτικο και κατοικούσαν σε δυσπρόσιτες περιοχές. Τι σημαίνουν όλοι αυτοί οι παράγοντες από κοινού; Σημαίνουν ότι είναι αδύνατον να πέτυχαν οι Τούρκοι ποσοστά εξόντωσης παρόμοια με αυτά των Γερμανών στον Β΄ ΠΠ.
Ένα στοιχείο ακόμη είναι το εξής: ενώ για τις γερμανικές εκτοπίσεις του Β΄ ΠΠ μπορούμε να έχουμε ακριβέστατα στοιχεία (: πότε, πόσοι, με πόσες αμαξοστοιχίες και προς πού εκτοπίστηκαν), για τις τουρκικές θηριωδίες κανένα τέτοιο ακριβές σύνολο αρχείων δεν είναι διαθέσιμο. Δεν μπορούμε απλώς να αθροίσουμε διαταγές εξόντωσης και να βρούμε τον αριθμό των δολοφονημένων. Έχουμε γνώση, ασαφή συχνά, συγκεκριμένων σφαγών ή εκτελέσεων, αλλά η πλήρης εικόνα μας διαφεύγει. Για τον λόγο αυτό, μόνο έμμεση προσέγγιση του πραγματικού αριθμού μπορεί να επιχειρηθή, και αυτή αναπόφευκτα θα είναι ελλιπής.
Τρίτη σκέψη: δεν είναι τάχα παράξενο που δεν έχουμε κανένα ούτε κατά προσέγγιση ακριβή αριθμό των νεκρών του 1922 στην Μικρασία, αλλά για τους νεκρούς μιας ολόκληρης δεκαετίας, πολλές εκατοντάδες χιλιόμετρα ανατολικώτερα, όπου η επικοινωνία είναι πολύ δυσκολώτερη ακόμη και σήμερα, διαθέτουμε ένα τόσο ακριβή αριθμό, ούτε καν στρογγυλοποιημένο στις δεκάδες χιλιάδες, αλλά στις χιλιάδες; Ε ναι, είναι παράξενο. Για την ακρίβεια, είναι ύποπτο.
Επανέρχομαι τώρα στις ιδιότητες του εθνικού αριθμού των 353.000 νεκρών και ακολουθώ τον Τάσο Κωστόπουλο, Πόλεμος και εθνοκάθαρση, σελ. 252 επ. Η πηγή του ανάγεται σε μια Μαύρη Βίβλο του 1922, ένα φυλλάδιο 28 σελίδων με προφανή προπαγανδιστικό χαρακτήρα, όταν δηλαδή η χώρα βρισκόταν εν πολέμω προς την Τουρκία. Στο φυλλάδιο αυτό, αναφέρονται 303.000 Πόντιοι Έλληνες ως εκτοπισθέντες και σφαγιασθέντες, συνεπώς δεν πρόκειται για κατάλογο νεκρών μόνο, αλλά για κατάλογο όλων των Ποντίων, ζωντανών και νεκρών, οι οποίοι υπήρξαν συνολικά θύματα των Οθωμανών είτε λόγω εκτόπισης είτε λόγω θανάτωσης. Σε αυτούς του 303.000 υποτιθέμενους νεκρούς, ο Γ. Βαλαβάνης προσέθεσε κατ’ εκτίμησιν άλλους 50.000 “νέους μάρτυρες” της περιόδου 1922-1924 στο έργο του “Σύγχρονος Γενική Ιστορία του Πόντου“, σελ. 23-24 (πρώτη έκδοση Αθήνα 1925, κυκλοφορεί σε ανατύπωση του 1995). Και έτσι φτάσαμε στους εθνικώς αληθείς 353.000 νεκρούς.
Με την πρώτη ματιά, είναι προφανές ότι μια ιστορία που συγγράφεται στην Αθήνα από έναν Πόντιο λίγο μετά τις σφαγές, πλην της συναισθηματικής φόρτισης, συγγράφεται χωρίς την παραμικρή πρόσβαση σε πρωτογενείς πηγές. Αλλά και αυτή να υπήρχε, η βασική λαθροχειρία είναι η εξομοίωση του αριθμού των εκτοπισθέντων και νεκρών με νεκρούς μόνο. Σημειωτέον πάντως ότι ο αριθμός των 303.000 ως σύνολο εκτοπισθέντων και νεκρών ήταν μια καλή προσέγγιση της πραγματικότητας. Ο δε αριθμός των πρόσθετων 50.000 νεκρών είναι ολοφάνερο ότι έχει γεννηθή στο κεφάλι του συγγραφέα.
Για να πετύχουμε μια καλύτερη προσέγγιση της αλήθειας, θα ακολουθήσουμε, όπως προείπα, την έμμεση προσέγγιση. Χρειαζόμαστε τον ποντιακό πληθυσμό προ των σφαγών, των αριθμό όσων κατέφυγαν μετά την Ανταλλαγή στην Ελλάδα, όσων κατέφυγαν στην Ρωσσία και όσων πέθαναν εν τω μεταξύ από φυσικά αίτια.
Τον πρώτο αριθμό μάς τον προσφέρει το Πατριαρχείο μας, και ντροπή σε όποιον τον αμφισβητήση. Το Πατριαρχείο, από κοινού με τα κατά τόπους προξενεία, διενήργησε στις αρχές της δεκαετίας του 1910 απογραφή των έξι εκκλησιαστικών επαρχιών του Πόντου (Αμασείας, Νεοκαισαρείας, Κολωνίας, Τραπεζούντος, Χαλδίας και Ροδοπόλεως), η οποία απέδωσε ένα αριθμό περίπου 400.000 (στοιχεία από αυτό εδώ το βιβλίο, σελ. 64-65, και από εδώ, σελ. 27). Οι έξι επαρχίες είχαν αναλυτικά ως εξής:
Αμάσεια 123.398
Νεοκαισάρεια 102.563
Κολωνία 36.530
Τραπεζούντα 60.564
Χαλδία 60.669
Ροδόπολη 16.862
Σύνολο: 400.586
Έχουμε πάντα κατά νου ότι ο αριθμός αυτός είναι δύσκολο να είναι μικρότερος από την πραγματικότητα (ας πούμε, στην οθωμανική απογραφή του 1914 καταγράφονται στα τρία βιλαέτια Κασταμονής, Τραπεζούντας και Σεβάστειας συνολικά 20.958 + 161.574 + 75.324 = 257.856 Πόντιοι. Αυτός ο αριθμός είναι υπερβολικά μικρός), πιθανόν όμως να είναι μεγαλύτερος, γιατί το Πατριαρχείο είχε συμφέρον να μεγαλοποιήση την επιρροή του. Επειδή ωστόσο πρόκειται για απόρρητη απογραφή, προωρισμένη να χρησιμεύση στην χάραξη πολιτικής του ελληνικού ΥπΕξ, πρέπει να ήταν σχετικά ακριβής. Προσθετέον ότι είναι σαφώς η μόνη σχετικά αξιόπιστη εκτίμηση, διότι διενεργήθηκε σε ανύποπτο χρόνο, ήτοι πριν τις διώξεις. Δεχόμενοι λοιπόν τις 400.000 ως μια εύλογη και πειστική βάση υπολογισμού, είναι προφανές ότι ο αριθμός των 353.000, ήτοι το 88% του πληθυσμού (!), είναι παραμύθι για μικρά παιδιά. Δεν είναι δυνατόν ένα προνεωτερικό, αδύναμο κράτος να εξοντώση το 88% μιας πληθυσμιακής ομάδας, όσο και να το θέλη.
Ξέρουμε επίσης ότι στην Ελλάδα το 1928 απεγράφησαν 182.000 Πόντιοι, σελίς 411. Ας στρογγυλοποιήσουμε τον αριθμό αυτό στις 200.000 για να συμπεριλάβουμε και όσους πέθαναν μεταξύ 1922-1928 καθ’ οδόν ή στην νέα πατρίδα από ασθένειες κλπ. Ξέρουμε επίσης από την σοβιετική απογραφή του 1926 ότι ζούσαν τότε στην ΕΣΣΔ 214.000 συνολικά Έλληνες, εκ των οποίων ένα μέρος αποτελούσε Ποντίους πρόσφυγες. Οι πρόσφυγες αυτοί υπολογίζονται από τους ιστορικούς χονδρικά σε 85.000, γενικά είναι δύσκολο να υπολογιστούν, πάντως ανήλθαν σε κάποιες δεκάδες χιλιάδες. Υπάρχει και ένας ακόμη άγνωστος αριθμός όσων κατέφυγαν στην Ευρώπη, στην Συρία ή στις ΗΠΑ για να σωθούν, όπως η Ευθυμία Βαρυτιμίδου.
Το άθροισμα αυτών των δύο συνιστωσών όσων επέζησαν και διέφυγαν ισούται με 267.000 Ποντίους. Λείπουν πάνω από 130.000 ψυχές. Αυτή η προσέγγιση είναι πολύ πιο ακριβής και τεκμηριωμένη από τους 353.000 εθνικώς αληθείς νεκρούς, τυγχάνει δε το 37% μόνο της εθνικής αλήθειας (και αποτελεί την οροφή της εκτίμησης, ο πραγματικός αριθμός πρέπει να είναι μικρότερος). Δεν μιλάμε για 5.000 πάνω ή κάτω, μιλάμε για πάνω από 200.000 ανθρώπους που (επ)έζησαν και κάποιοι τους θέλουνε ντε και καλά σφαγμένους. Δεν είναι στραγάλια οι άνθρωποι, δείξτε λίγο σεβασμό, αγαπητοί ποντιομάχοι.
Η θανάτωση περίπου ενός στους τρεις Ποντίους αποτελεί έγκλημα τέτοιου μεγέθους, ώστε περισσεύει κάθε προσπάθεια μεγεθύνσεώς του.
Αν και παραλείπεται ένας νομίζω όχι εντελώς αμελητέος παράγοντας που (αν θυμάμαι καλά τον αναφέρει και ο Κωστόπουλος) πρέπει να συντέλεσε στην απώλεια ζωής αρκετών χιλιάδων Ποντίων την περίοδο αυτή, η πανδημία της ισπανικής γρίπης, νομίζω ότι αξίζει συγχαρητήρια ο συντάκτης της ανάρτησης, όχι μόνο τα αρμόζοντα στην επώνυμη και δημόσια κριτική σε έναν άκριτα αλλά ευρέως διαδεδομένο ισχυρισμό που αφορά ευαίσθητες πτυχές της συλλογικής μνήμης, αλλά επιπλέον [I can’t help it:] γιατί δεν ωρρώδησε προ του ενδεχομένου κάποιος θυμοειδής Πόντιος ακτιβιστής-ιστορικός να τον εγκαλέσει επικαλούμενος τους γέλωτες και τις απόψεις “του ποντιακού κόσμου”, των ευρισκομένων εκτός της “γυάλας” του υπολοίπου γενικού πληθυσμού. ;-Ρ
Τούτου λεχθέντος, είναι σημαντική η εξακρίβωση της διόγκωσης του πλήθους των νεκρών Ρωμηών του Πόντου κατά το διωγμό τους από τους Τούρκους αφενός γιατί η γνώση του εθνικού παρελθόντος είναι σημαντική [εθνικό το αληθές κλπ] αφετέρου γιατί σχετίζεται με το ζήτημα της ορθής ιστοριογραφικής κατηγοριοποίησης [γενοκτονία/εθνοκάθαρση/…] του διωγμού των Ρωμηών από τους Τούρκους. Αυτό επειδή (α) υποδεικνύει τη γενικότερη (αν)αξιοπιστία όσων γενοκτονολογούντων ερασιτεχνών ή μη μελετητών διακίνησαν και διακινούν [παρά το ότι πάει καιρός από τότε που γνωστοποιήθηκαν τα της αριθμητικής λαθροχειρίας] το σχετικό αριθμό των 353 χιλιάδων νεκρών και (όπως η Thea Halo) επινοούν αντίστοιχης τάξης αριθμούς για τους υπόλοιπους Μικρασιάτες και (β) επειδή ο μειωμένος αριθμός των θυμάτων καθιστά λιγότερο εύλογη την ύπαρξη πρόθεσης ολοσχερούς καταστροφής των διωχθέντων, του λεγόμενου genocidal intent. Αλλά αυτό μαζί με τις συνθήκες εκδήλωσης του διωγμού κλπ είναι, όπως σωστά γράφεται, θέμα που αφορά για μια άλλη συζήτηση.
Ευχαριστώ για τα καλά λόγια, τα χρειάζομαι καμιά φορά.
.
1/3 χονδρικά δεν είναι και λίγο, έτσι δε είναι; Το γεγονός ότι δεν ήταν 2/3 ή 4/5 π.χ. μπορεί κάλλιστα να οφείλεται στις αδυναμίες του οθωμανικού κράτους να ασκήση όσο αποτελεσματικά θα ήθελε την εξουσία του.
Συμπληρωματικά, θέλω να θυμίσω ότι στην Γερμανία αναγνωρίστηκε πρόσφατα η γενοκτονία όχι μόνο των Αρμενίων, αλλά και όλων των Χριστιανών της Ανατολής (“… und anderen christlichen Minderheiten des Osmanischen Reiches“). Το πιο βαρύνον για μένα είναι ότι θα ήταν κάπως παράξενο να επεδίωξαν οι Τούρκοι στον ίδιο τόπο και χρόνο και διά των ιδίων οργάνων την γενοκτονία μόνο ενός χριστιανικού λαού και όχι ενός άλλου. Δεν πείθει εύκολα.
Τέλος, επισημαίνω ότι ο ορισμός του εγκλήματος της γενοκτονίας στην σχετική σύμβαση είναι (αδικαιολόγητα) ευρύς, καταλαμβάνων και πολύ πολύ μικρότερους απόλυτους αριθμούς ή κλάσματα πληθυσμών, για τον πολύ απλό λόγο ότι δεν προβλέπει κανένα. Για να αποφευχθή το αμπσούρντουμ, νομολογήθηκε ότι
Νομίζω ότι το 1/3 υπάγεται μια χαρά.
Το νομικό σκέλος του πράγματος νομίζω ότι δεν είναι το σημαντικότερο εν προκειμένω (δεν ισχύει το nullum crimen…?), όπως και σε περιπτώσεις όπως της Τρίπολης το ’21 ή της Χίου το ’22. Επίσης, δε διακρίνομαι για τη γερμανομάθειά μου, αλλά, αν δεν κάνω κάποιο λάθος, η απόφαση της γερμανικής βουλής δεν αναφέρται σε γενοκτονία όλων των Χριστιανών της οθωμανικής αυτοκρατορίας αλλά των “Αρμενίων και άλλων χριστιανικών μειονοτήτων”, οι οποίες, εάν διαβάζω καλά, είναι οι κατονομαζόμενοι λίγο πιο κάτω Αραμαίοι-Ασσύριοι και Χαλδαίοι Χριστιανοί, αλλά όχι οι “Griechen”.
Η ένσταση όσον αφορά την αλληλεπικάλυψη προσώπων και μεθόδων στην περίπτωση των Αρμενίων και των Ρωμιών είναι εύλογη δεδομένου ότι [εξ όσων καταλαβαίνω μέσα από τα γραπτά του Τανέρ Ακτσάμ κ κυρίως του Φουάτ Ντουντάρ] η πολιτική εις βάρος και των δύο λαών αποσκοπούσε στην επίτευξη των στόχων της δημογραφικής μηχανικής των Νεοτούρκων, στον εκτουρκισμό, δηλαδή, της Ασίας, διασφαλίζοντας το ποσοστό των μειονοτικών κάθε επαρχίας κάτω τουλάχιστον του 10%, και την εκκαθάριση διά της απομάκρυνσης ή θανάτωσης των παροικούντων στα πολεμικά μέτωπα δυνητικά εχθρικών πληθυσμών. Η διαφορετική κατανομή στην επικράτεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας, η εγγύτητα των μικρασιατικών παραλίων με την Ελλάδα και η ύπαρξη ενός αδελφού εθνικού κράτους με δυνατότητα άσκησης πιέσεων στο διεθνές επίπεδο φαίνεται ότι είναι οι παράγοντες στους οποίους οφείλεται η διαφοροποίηση της μοίρας των Ρωμιών από τους Αρμενίους.