Είμαι Κεϋνσιανός! Και επειδή ο συγκεκριμένος όρος είναι και παρεξηγημένος και παρεξηγήσιμος, ας εξηγήσω τι εννοώ. Οι κλασσικοί οικονομολόγοι δεν δέχονταν ότι υφέσεις μπορούν να προκύψουν λόγω πτώσης στη συνολική δαπάνη για αγαθά και υπηρεσίες. Και επειδή ίσως αυτό ακούγεται τεχνικό, ας φέρω ένα παράδειγμα. Ας υποθέσουμε ότι τα μερομήνια προβλέπουν βαρύ χειμώνα για το 2012. “Ρε λες να έχουν δίκιο?” λέμε, και αποφασίζουμε να βάλουμε στην άκρη περισσότερα χρήματα σε περίπτωση που αναγκαστούμε να κάψουμε περισσότερο πετρέλαιο του χρόνου. Αν αρκετοί από εμάς πράξουμε έτσι θα έχουμε μείωση της ζήτησης για καταναλωτικά αγαθά: οι ταβέρνες θα έχουν λιγότερους πελάτες, τα ξενοδοχεία περισσότερα άδεια δωμάτια, οι χρυσοχόοι λιγότερες παραγγελίες, κ.ο.κ. “Κανένα πρόβλημα!”, θα έλεγαν οι κλασσικοί οικονομολόγοι. Η αύξηση της αποταμίευσης θα οδηγήσει σε αύξηση της προσφοράς δανείων (π.χ. οι τράπεζες θα έχουν περισσότερες καταθέσεις να δανείσουν) και άρα σε μείωση των επιτοκίων. Η μείωση στο κόστος δανεισμού θα ενθαρρύνει τις επιχειρήσεις να δανειστούν τις επιπλέον αποταμιεύσεις για να αγοράσουν κεφαλαιουχικά αγαθά (να ανακαινίσουν το μαγαζί, να αγοράσουν νέο υπολογιστή, κ.ο.κ.). Το τελικό αποτέλεσμα θα είναι αλλαγή στη διάρθρωση της συνολικής δαπάνης (λιγότερες καταναλωτικές-περισσότερες επενδυτικές) και όχι στο μέγεθός της. Αλλά ακόμα και αν μειωθεί η συνολική δαπάνη, προκειμένου οι επιχειρήσεις να μην χάσουνε πελάτες θα ρίξουν τις τιμές, πείθοντας έτσι και τους εργαζόμενους να δεχτούν μειώσεις αποδοχών (υπό το φόβο και της απόλυσης). Παρόλο που λιγότερα Ευρώ θα δαπανηθούν για την αγορά αγαθών και υπηρεσιών η μείωση στις τιμές θα επιτρέψει στους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις να αγοράσουν την ίδια ποσότητα αγαθών όπως και πριν. Έτσι δεν θα υπάρξει μεταβολή στην παραγωγή ή την απασχόληση.
Στο βιβλίο του που εκδόθηκε το 1936 με τίτλο “The General Theory of Employment, Interest, and Money” ο Κέυνς αμφισβήτησε ότι η οικονομία, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, λειτουργεί έτσι ωραία. Ο ένας λόγος είναι ότι η αύξηση της αποταμίευσης μπορεί να μην οδηγήσει σε ισόποση αύξηση των επενδύσεων, είτε διότι οι επιχειρηματίες βλέποντας τη μείωση της ζήτησης και μη γνωρίζοντας πόσο θα διαρκέσει μπορεί να αρνηθούν να προβούν σε επενδύσεις ακόμα και αν τα επιτόκια πέσουν σε μηδενικά επίπεδα, είτε διότι τα επιτόκια μπορεί να μην πέσουν όσο χρειάζεται αν οι αποταμιευτές και τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα αρνηθούν να δανείσουν τις επιπλέον αποταμιεύσεις διότι φοβούνται ότι οι δανειζόμενοι θα χρεοκωπήσουν λόγω της πτώσης των πωλήσεων. Συνέπεια αυτού θα είναι η μείωση της συνολικής δαπάνης για αγαθά και υπηρεσίες. Επιπλέον, σύμφωνα με τον Κέυνς οι τιμές και οι μισθοί παρουσιάζουν ακαμψία. Παρά τη μείωση της συνολικής δαπάνης οι επιχειρήσεις είναι πιθανό, για πάρα πολλούς λόγους, να μην μειώσουν τις τιμές τους (και οι εργαζόμενοι τους μισθούς τους) όσο χρειάζεται προκειμένου να συνεχίσουν να πωλούν τις ίδιες ποσότητες αγαθών και υπηρεσιών, αλλά αντί αυτού να μειώσουν την παραγωγή απολύοντας εργαζόμενους.
Για να αποφευχθεί η ύφεση ο Κέυνς πρότεινε την άσκηση νομισματικής και δημοσιονομικής σταθεροποιητικής πολιτικής. Η πρώτη συνίσταται στην παρέμβαση της Κεντρικής Τράπεζας με σκοπό τη μείωση των επιτοκίων δανεισμού περισσότερο από ότι θα έπεφταν από μόνα τους, ώστε να ενθαρρυνθούν οι ιδιωτικές επενδύσεις και να τονωθούν οι εξαγωγές (μείωση των εγχώριων επιτοκίων οδηγεί σε υποτίμηση του νομίσματος που κάνει τις εξαγωγές φθηνότερες). Η δεύτερη συνίσταται στην αύξηση των κρατικών δαπανών χωρίς αύξηση της φορολογίας (ελλειματικούς προϋπολογισμούς). Ουσιαστικά το κράτος δανείζεται τις πλεονάζουσες αποταμιεύσεις εκδίδοντας ομόλογα, τις οποίες και χρησιμοποιεί για να αγοράσει αγαθά και υπηρεσίες με στόχο την επαναφορά της συνολικής δαπάνης στα αρχικά επίπεδα. Τη συνταγή αυτή έχουν ακολουθήσει οι ΗΠΑ κατά την παρούσα ύφεση, αλλά δυστυχώς όχι η Ελλάδα για δύο λόγους. Πρώτον, διότι η Ελλάδα με την είσοδό της στην ΟΝΕ απεμπόλησε τη δυνατότητα άσκησης νομισματικής πολιτικής. Τα επιτόκια δανεισμού καθορίζονται από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Δεύτερον, διότι το Ελληνικό δημόσιο έχει πολύ υψηλό χρέος.
Όπως δείχνει το Γράφημα 1, το Ελληνικό δημόσιο έχει το υψηλότερο χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ από όλα τα άλλα κράτη της Δυτικής Ευρώπης και Βόρειας Αμερικής. Για την ακρίβεια, από τις ανεπτυγμένες χώρες μόνο η Ιαπωνία έχει υψηλότερο δημόσιο χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ. Όπως ο καθένας από εμάς θα ήταν διστακτικός να δανείσει λεφτά ακόμα και στον κολητό του αν γνώριζε ότι χρωστάει της Μιχαλούς, για τον ίδιο λόγο και οι χρηματαγορές αρνούνται να δανείσουν στο Ελληνικό δημόσιο αγοράζοντας τα ομόλογά του, καθώς το θεωρούν επισφαλή οφειλέτη. Για την ακρίβεια, δέχονται να το δανείσουν μόνο με εξωφρενικά επιτόκια. Έτσι το Ελληνικό κράτος αναγκάζεται εν μέσω ύφεσης να περικόπτει αντί να αυξάνει τις δαπάνες του. Γιατί φταίει όμως για αυτό το ΠΑΣΟΚ? Φταίει διότι, όπως δείχνει το Γράφημα 2, η αύξηση του δημοσίου χρέους συνετελέσθη κυρίως επί των ημερών του, τη δεκαετία του 1980. Η ανεύθυνη δημοσιονομική πολιτική εκείνης της περιόδου είναι υπαίτια για τη σημερινή αδυναμία του Ελληνικού δημοσίου να ασκήσει τη σταθεροποιητική δημοσιονομική πολιτική που προτείνει ο Κέυνς. Ο ίδιος ο Κέυνς, παρά τα όσα του προσάπτουν κάποιοι αντίπαλοί του, αναγνώριζε ότι η δυνατότητα άσκησης σταθεροποιητικής πολιτικής σε περιόδους ύφεσης προϋποθέτει συνετή οικονομική πολιτική τον υπόλοιπο καιρό. Για παράδειγμα, στο “How to pay for the war” του 1940 υποστήριξε ότι οι δαπάνες του Η.Β. για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έπρεπε να καλυφθούν με αύξηση της φορολογίας, και όχι με ελλειματικούς προϋπολογισμούς!
Αλλά έστω ότι για την αδυναμία άσκησης δημοσιονομικής πολιτικής φταίνε πράγματι οι πολιτικές του ΠΑΣΟΚ της δεκαετίας του 1980. Γιατί ευθύνεται το ΠΑΣΟΚ για την είσοδο της Ελλάδας στην ΟΝΕ? Ομολογώ ότι για την απεμπόληση της νομισματικής πολιτικής του αποδίδω λιγότερες ευθύνες. Το πιο πιθανό είναι ότι οι Έλληνες θα είχαν επιλέξει να συμμετάσχουν στην ΟΝΕ για πολλούς λόγους. Η χρησιμοποίηση του ίδιου νομίσματος με τους κυριότερους εμπορικούς μας εταίρους μείωσε σημαντικά το κόστος των ενδο-ευρωπαϊκών συναλλαγών καθώς οι επιχειρήσεις δεν χρειάζεται να αγοράσουν συνάλλαγμα προκειμένου να εισάγουν αγαθά από άλλες χώρες της ΟΝΕ. Το ίδιο ισχύει και για όσους Ευρωπαίους τουρίστες επισκέπτονται τη χώρα μας, ή για όσους Έλληνες σπουδάζουν σε χώρα της ΟΝΕ. Ωστόσο ο Νομπελίστας οικονομολόγος Robert Mundell, του οποίου η έρευνα πάνω στα optimum currency areas έθεσε το θεωρητικό υπόβαθρο για την ΟΝΕ, είχε επισημάνει ότι η νομισματική ένωση εμπεριέχει και κόστη από την απώλεια της ανεξαρτησίας στην άσκηση νομισματικής πολιτικής. Για παράδειγμα, μια χώρα σε ύφεση δε μπορεί όταν συμμετέχει σε μια τέτοια ένωση να υποτιμήσει το νόμισμά της (όπως έχει συμβεί τώρα στο δολλάριο χάρη στη μείωση των Αμερικανικών επιτοκίων) με στόχο την αύξηση της ζήτησης για εξαγωγές. Σύμφωνα με τον Mundell τα κόστη είναι χαμηλά σε σχέση με τα οφέλη όταν οι οικονομίες των μελών επηρεάζονται από κοινούς (και όχι ιδιοσυγκρατικούς) παράγοντες, όταν υπάρχει κινητικότητα των εργαζομένων μεταξύ των μελών, και όταν τα τα μέλη εξάγουν διαφοροποιημένα προϊόντα (όχι π.χ. μόνο γεωργικά ή τουρισμό). Πολλοί οικονομολόγοι θεωρούν ότι χώρες της λεγόμενης περιφέρειας όπως η Ελλάδα ή η Πορτογαλία δεν πληρούν αυτά τα κριτήρια. Η Δανία και το Ηνωμένο Βασίλειο επέλεξαν για αυτούς τους λόγους να μην συμμετάσχουν στην ΟΝΕ. Ωστόσο στην Ελλάδα δεν έγινε ποτέ σοβαρή συζήτηση για το αν τα οφέλη της συμμετοχής μας υπερβαίνουν τα κόστη. Και θεωρώ ότι σε αυτό έβαλε και το ΠΑΣΟΚ ένα χεράκι όχι μόνο επειδή ήταν η κυβέρνηση που ανέλαβε να μας βάλει στην ΟΝΕ, αλλά κυρίως διότι η ανεύθυνη νομισματική του πολιτική τη δεκαετία του 1980 βοήθησε να κλονιστεί η εμπιστοσύνη των Ελλήνων (μεταξύ αυτών και εγώ) στο εθνικό τους νόμισμα, με αποτέλεσμα να θέλουν να το ξεφορτωθούν κακήν-κακώς.
Το Γράφημα 3 απεικονίζει τη συμπεριφορά του πληθωρισμού κατά τη δεκαετία του 1980. Η αλήθεια είναι ότι όταν ανέλαβε το ΠΑΣΟΚ, το 1981, ο πληθωρισμός ήταν ήδη υψηλός στην Ελλάδα, όπως και σε πολλά άλλα κράτη, ως αποτέλεσμα δυο πετρελαϊκών κρίσεων, της πρώτης το 1974 και της δεύτερης το 1979, και της χαλαρής νομισματικής πολιτικής που ακολούθησαν οι κυβερνήσεις διεθνώς κατά τη δεκαετία του 1970. Για αυτό έχω συμπεριλάβει στο γράφημα δυο άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, τη Γαλλία και την Ιταλία, που επίσης βρέθηκαν με υψηλό πληθωρισμό το 1980. Η διαφορά είναι ότι από το 1981 μέχρι το 1985 οι δυο αυτές χώρες (και άλλες χώρες όπως οι ΗΠΑ και το Η.Β.) μείωσαν δραστικά τον πληθωρισμό τους σε αποδεκτά επίπεδα. Η Ελλάδα όχι γιατί η καθοδική πορεία διακοπτόταν κάθε λίγο και λιγάκι. Είχαμε μια έξαρση του πληθωρισμού μεταξύ 1984-1986, και μια ακόμα μεγαλύτερη μεταξύ 1988-1990. Οι ημερομηνίες δεν είναι τυχαίες. Είναι τα έτη πριν και μετά τις εκλογικές αναμετρήσεις. Εκεί που έπεφτε ο πληθωρισμός η κυβέρνηση χαλάρωνε προεκλογικά τη νομισματική πολιτική για να τονώσει τη ζήτηση και άρα την οικονομία ώστε να επανεκλεγεί, πράξη που οδηγούσε αργότερα σε αύξηση του πληθωρισμού. Από το 1990 και μετά που πήραμε την απόφαση να συμμετάσχουμε στη νομισματική ένωση έπαψαν και οι εξάρσεις του πληθωρισμού, καθώς τεθήκαμε υπο επιτήρηση. Για να μας επιτραπεί να συμμετάσχουμε στη νομισματική ένωση έπρεπε να μειώσουμε τον πληθωρισμό σε χαμηλά επίπεδα και να τον διατηρήσουμε για κάμποσο καιρό σε αυτά. Υπό αυτό το πρίσμα δεν είχαν άδικο οι Έλληνες που δέχτηκαν να πάρουν από τα χέρια των κυβερνώντων τους τη νομισματική πολιτική και να την παραδώσουν σε ξένους γραφειοκράτες. Που να ήξεραν τι θα τους επεφύλασσε η μοίρα 15 χρόνια αργότερα!
Στο σημείο αυτό κάποιοι ίσως να αναρρωτιούνται πώς διορθώνεται η κατάσταση. Εκτίμησή μου είναι ότι δεν διορθώνεται! Οσο το Ελληνικό δημόσιο χρέος θα παραμένει σε υψηλά επίπεδα η άσκηση σταθεροποιητικής πολιτικής από το Ελληνικό κράτος θα είναι ανέφικτη, και η παραγωγική δραστηριότητα θα είναι έρμαιο των διακυμάνσεων της συνολικής ζήτησης. Ο Κεϋνσιανισμός στην Ελλάδα έχει πεθάνει! Η μόνη λύση είναι να σχηματιστεί μια Ευρωπαϊκή Ομοσπονδιακή κυβέρνηση η οποία θα ασκεί σταθεροποιητική δημοσιονομική πολιτική παρέχοντας βοήθεια στα κράτη μέλη, όπως έπραξε στις ΗΠΑ η κυβέρνηση Ομπάμα μέσω των δυο stimulus bills. Για να υλοποιηθεί ένα τέτοιο εγχείρημα ωστόσο, ακόμα και αν προχωρήσει πολιτικά, χρειάζεται αρκετό χρόνο, ίσως όσο χρειαζόμαστε για να μειώσουμε το μέγεθος του δημοσίου χρέους μας. Επιστρέφουμε άρα στην αρχική μου εκτίμηση, οπότε το μόνο που απομένει είναι να ελπίζουμε ότι τα πράγματα στις άλλες χώρες με τις οποίες εμπορευόμαστε, και άρα οι πωλήσεις μας προς αυτές, θα βελτιωθούν σύντομα, και ότι δεν θα έχουμε άλλα παρόμοια συμβάντα στο εγγύς μέλλον.
Πολύ ενδιαφέρον το κείμενό σου, Κώστα!
Δεν ξέρω πραγματικά γιατί επιμένουμε να εθελοτυφλούμε και να παίζουμε όλοι σαν “καλοί αστοί” το επικοινωνιακό παιχνίδι των φίλων του ΓΑΠ. Όσοι έχουμε ζήσει την δεκαετία του ’80 και το πάρτυ της “αποκατάστασης των κοινωνικών ανισοτήτων”, ξέρουμε περίπου – και δεν ξεχνάμε – τί συνέβη τότε στη χώρα. Όσες δομές υπήρχαν, διαλύθηκαν (βλ. λ.χ. τον θεσμό του Γενικού Δ/ντή Υπουργείου, τα Πειραματικά σχολεία, τα πειθαρχικά συμβούλια κλπ.), ενώ επικράτησε παντού ένας ακραίος συνδικαλισμός του τύπου “δώσε και σε μένα μπάρμπα, έχει το ταμείο”. Τότε φτιάχτηκαν τα πανίσχυρα σήμερα συνδικάτα της ΔΕΗ, του ΟΤΕ κοκ. Οι “φωτόπουλοι” δεν ήρθαν ουρανοκατέβατοι.
Μετά έγινε πραγματικά μία κάποια προσπάθεια από την – κακή – κυβέρνηση Μητσοτάκη να συμμαζευτούν κάπως τα δημόσια οικονομικά και να γίνουν μερικές θαρραλέες ιδιωτικοποιήσεις, έτσι ώστε να μειωθεί ο δημόσιος τομέας. Η αντίδραση των γνωστών συνδικάτων, όμως, σε συνδυασμό με πολύ κακούς χειρισμούς της κυβέρνησης (βλ. λ.χ. επαναφορά της ποδιάς στα σχολεία κ.ά.) δεν επέτρεψαν να προχωρήσουν οι μεταρρυθμίσεις. Η κυβέρνηση Μητσοτάκη είχε πέσει νωρίτερα από την ανατροπή Σαμαρά.
Η διετία 1994-1996 (Παπανδρέου-Παπαδόπουλος) σταθεροποίησε κάπως τα πράγματα, αλλά με επιπρόσθετο δανεισμό (μη το ξεχνάμε αυτό). Ο Σημίτης ήρθε σε μία εποχή που τον πήγαινε το κύμα, και εκεί πλέον έχεις πολύ δίκιο: δεν έγινε ποτέ καμία σοβαρή συζήτηση για το ευρώ. Θέλαμε απλά να ανήκουμε στο “club των ισχυρών”, δεν θέλαμε να μείνουμε πίσω από το τρένο. Όμως το θυμικό δεν οδηγεί πάντα – ή κατά κανόνα – σε ορθά ζυγισμένες επιλογές. Δεν μπορώ πραγματικά να απαντήσω αν ήταν λάθος ή σωστό. Έχω πάντως την εντύπωση ότι με τα δεδομένα εκείνης της εποχής ο Σημίτης δεν μπορούσε να μη προχωρήσει στο επόμενο βήμα της ΟΝΕ. Ήταν πρωτίστως πολιτική η απόφαση, και από τη δική μας μεριά και από τη μεριά των ευρωπαίων εταίρων.
Η τετραετία 2000-2004 ήταν τετραετία παραζαλής και Ολυμπιακών, και φυσικά πλήρους παράδοσης της χώρας στις ορέξεις των εργολάβων (που βεβαίως τη δουλειά τους έκαναν οι άνθρωποι, κάποιοι μάλιστα μπορεί να έχτιζαν και βίλες με τα τιμολόγια των δημοσίων έργων…).
Η πενταετία Καραμανλή απογείωσε την κατάσταση. Δεν ελήφθη κανένα σοβαρό μέτρο για την εξυγίανση των δημοσίων οικονομικών, αντιθέτως συνεχίστηκε η λογική της διόγκωσης του δημοσίου τομέα. Υπάρχει όμως ένα ελαφρυντικό: ας θυμηθούμε όλοι πόσο λυσσαλέα αντιδρούσε ο ΓΑΠ σε κάθε φιλελεύθέρη μεταρρύθμιση της ΝΔ, από το άρθρο 16 μέχρι το ασφαλιστικό (ακόμη και στην ενοποίηση των ασφαλιστικών ταμείων!).
Τώρα ήρθε όμως ο λογαριασμός. Θα τον πληρώσουμε όλοι μαζί. Έτυχε δε στο τιμόνι της χώρας να βρίσκεται ο γιος του “μεγάλου εκτροχιαστή”, για να διαχειριστεί τις συνέπειες του λαϊκισμού του πατέρα του, αλλά δυστυχώς και του δικού του ανεύθυνου λαϊκισμού.
Και ερχόμαστε στο σήμερα. Προσέξτε τί ωραία είναι η τελευταία φρασούλα, πόσο γλυκιά …”παρακαλώ, μπορείτε να αποφασίσετε μόνοι σας να ξεκουμπιστήτε!”
: Die Entscheidung, ob das Land austreten wolle, müsse man den Griechen natürlich selbst überlassen. Aber die anderen europäischen Länder sollten das „wohlwollend begleiten“
Κι ο καλός μας Υπουργός το μόνο που σκέφτεται είναι νέες αυξήσεις στον ΦΠΑ. Είναι απλά ακαταλόγιστος ή έχει ζαλιστεί από την κατάσταση στην οποία έχουμε περιέλθει (πράγμα εύλογο);
Με όλο το σεβασμό Λεκτοράτιε, η άποψη πως την εποχή του Σημίτη το μόνο που έγινε στην Ελλάδα ήταν τα αυτονόητα + πάρτυ των εργολάβων και πως ο Καραμανλής δεν έκανε τίποτα γιατί αντιδρούσε ο ΓΑΠ είναι λίγο σα βγαλμένη από προεκλογικό φυλλάδιο της ΝΔ. Λινκάρω ένα πινακάκι από τη Eurostat
Χρέος γενικής κυβέρνησης ως ποσοστό του ΑΕΠ
1995 97%
2003 97,4%
2008 110,7% (επίτηδες επιλεγμένη χρονιά ως τελευταία με θετικό ρυθμό ανάπτυξης για να είναι δίκαιη η σύγκριση)
Ξέρω, greek statistics, Goldman Sachs, swaps (δομημένα ομόλογα, αναθεώρηση του ΑΕΠ θα συμπλήρωνα εγώ) κ.λπ. αλλά νομίζω πως κάτι δεν κολλάει στην αφήγησή σου. Η είσοδος της Ελλάδας στην ΟΝΕ δεν ήταν τόσο αυτονόητη και την οκταετία Σημίτη έγιναν πολύ περισσότερα πράγματα από ένα πάρτυ εργολάβων.
Φυσικά και ήταν πολιτική απόφαση να συμμετάσχουμε στο ευρώ όπως πολιτική ήταν η απόφαση για τη δημιουργία της νομισματικής ένωσης. Ήταν εξέλιξη της τελωνειακής ένωσης και ένα στάδιο στην πορεία της Ευρώπης προς την οικονομική ένωση και τελικά μια, χαλαρή έστω, ομοσπονδία. Οι οικονομολόγοι προειδοποιούσαν από τότε πως η ευρωζώνη δεν είναι optimal currency area, προείχε όμως το project της ενοποίησης. Υποτίθεται πως τα cohesion funds θα έλυναν το πρόβλημα των πολλών ταχυτήτων στις οικονομίες της ένωσης και η συνθήκη του Μάαστριχτ (θυμίζω: no bail-out clause, κάτι είχαν ψυλλιαστεί οι Ευρωπαίοι από assymetric shocks) θα εξασφάλιζε τη δημοσιονομική σταθερότητα.
Στην πράξη αυτού του τύπου οι μεταφορές κεφαλαίων είναι και ο μόνος τρόπος να λειτουργήσει μια τέτοια ένωση. Αυτό συζητιέται και τώρα ως ο μόνος τρόπος να λειτουργήσει η ΟΝΕ (π.χ. πρόσφατα Wolfgang Münchau, FT). Και φυσικά η συμμετοχή της Ελλάδας στον πυρήνα της ενωμένης Ευρώπης μόνο αυτονόητη και συναισθηματική απόφαση δεν ήταν.
Κυριάκο,
να συμπληρώσω ότι μέρος του προβλήματος είναι ότι η Ελλάδα και άλλες χώρες δεν πληρούσαν τους όρους του κριτηρίου σταθερότητας για δημόσιο χρέος στο 60% του ΑΕΠ. Αυτό και μόνο σημαίνει ότι η Ελλάδα βιώνει πολύ διαφορετικά την κρίση ρευστότητας από τη Γερμανία ή τη Γαλλία (ασυμμετρία). Πιστεύω ότι θεωρούσαν πως εν καιρώ η Ελλάδα θα μείωνε το χρέος αλλά την πρόλαβαν οι εξελίξεις (άσε που όπως σωστά επισημαίνεις η κυβέρνηση της ΝΔ δεν έκανε γενναία βήματα προς αυτήν την κατεύθυνση, αλλά από την άλλη είχε να διοργανώσει και Ολυμπιακούς αγώνες).
Αγαπητέ Κυριάκο,
Με όλο το σεβασμό …αλλά δεν είπα κάτι τέτοιο! Μάλλον πρέπει να με διαβάσεις καλύτερα. Όσοι μάλιστα γενικώς έχουν διαβάσει τα κατά καιρούς “πολιτικά” μου σχόλια, θα έχουν καταλάβει ότι θεωρώ τον Σημίτη μάλλον τον καλύτερο πρωθυπουργό της μεταπολίτευσης, ενώ τον Καραμανλή τον βραχύ μάλλον τον χειρότερο (συναγωνίζεται το ίνδαλμά του, τον Ανδρέα).
Επικροτώ εν τέλει την απόφαση του Σημίτη να μας βάλει στην ΟΝΕ, όπως και του Καραμανλή του θείου να μας βάλει στην ΕΟΚ, άλλο το ζήτημα ότι φανήκαμε ανίκανοι να κολυμπήσουμε στις νέες θάλασσες.
Το κεντρικό πρόβλημά μας εντοπίζεται στο κράτος, είναι και αδηφάγο και αναποτελεσματικό και παλαιολιθικό. Ό,τι και να κάνει κανείς σε οικονομικό επίπεδο θα προσπίπτει πάντα στον σκόπελο μιας αναποτελεσματικής διοικητικής μηχανής.
Έπειτα, το 67-70% των δαπανών για τον δημόσιο τομέα είναι απαγορευτικό για την ανάπτυξη της χώρας. Νομίζω ότι σ’ αυτό συμφωνούμε όλοι. Γι’ αυτό και έπρεπε ήδη …από χτες να είχαμε ξεκινήσει να παίρνουμε μέτρα. Αντ’ αυτού ο ΓΑΠ και ο εκλεκτός του ΥπΟικ άρχισαν να περιδιαβαίνουν τα ξεν/χεία του κόσμου, ενώ το πραγματικό παιχνίδι έπρεπε να παιχθεί εδώ, στο εσωτερικό της χώρας. Αλλά πώς να το κάνουμε, είναι πιο ωραία να το παίζεις “κάποιος” (έστω και εκπρόσωπος πτωχευμένης χώρας) σε ένα πύργο του Λουξεμβούργου, παρά να στρώνεσαι στη δουλειά για την αναδιάρθρωση του φοροεισπρακτικού μηχανισμού ή την περικοπή των δαπανών στις ΔΕΚΟ…
Τέλος, όσα λέω παραπάνω για τη λυσσαλέα αντιπολίτευση ΓΑΠ στον Καραμανλή τον βραχύ δεν αποσκοπούν στο να απαλλάξουν τον τελευταίο από τις βαρύτατες ευθύνες του, αλλά στο να καταδείξουν τον λαϊκισμό του ΓΑΠ και των φίλων του.
Ελπίζω έτσι να αίρονται οι όποιες παρανοήσεις, γιατί πιστεύω ότι σε γενικές γραμμές συμφωνούμε.
Λεκτοράτιε, οκ διάβασα ένα μήνυμα πίσω από τις λέξεις που μου λες πως δεν υπήρχε και φυσικά το δέχομαι.
Στην ουσία τώρα, οι διαφωνίες μου είναι δύο:
1. Στο κομμάτι της ένταξης στην ΟΝΕ πιθανότατα με τα δεδομένα της εποχής η σταθερότητα του νομίσματος και τα χαμηλά επιτόκια να φαίνονταν πιο σημαντικά ως εργαλεία ανάπτυξης από την αδυναμία άσκησης νομισματικής πολιτικής σε μια κρίση, το αντάλλαγμα που τώρα μας φαίνεται τόσο βαρύ. Εξάλλου με την παράδοση που είχε η χώρα στη νομισματική πολιτική δε νομίζω πως ήταν τόσο κακή ιδέα η παραχώρηση του προνομίου στην ΕΚΤ. Όσο για την πολιτική σκοπιμότητα, νομίζω πως το να έχεις φωνή εκεί που παίρνονται οι αποφάσεις για το μέλλον της Ευρώπης δεν είναι μόνο σημαντικό για ψυχολογικούς λόγους. Σου δίνει τη δυνατότητα να χτίσεις συμμαχίες και να υποστηρίξεις τα συμφέροντά σου. Δε νομίζω πως είναι τυχαίο πως οι σημαντικότερες θετικές εξελίξεις στα εθνικά θέματα έγιναν την ίδια περίοδο (ενδιάμεση συμφωνία πΓΔΜ, συμφωνία Ελσίνκι, ένταξη Κύπρου στην ΕΕ).
Επιπλέον, η προσπάθεια που έγινε για τη σταθεροποίηση της οικονομίας ήταν εντυπωσιακή: η περίοδος Σημίτη ήταν (πιθανότατα, με τα greek statistics κρατάμε πάντα μικρά καλάθια) η μόνη περίοδος της μεταπολίτευσης που το κράτος είχε πρωτογενή δημοσιονομικά πλεονάσματα. Γιαυτους τους λόγους θεώρησα μάλλον υποτιμητική την αναφορά σου στην περίοδο Σημίτη.
2. Δεν μπορώ να βρω κανένα απολύτως ελαφρυντικό για τον Καραμανλή. Όχι επειδή ακολούθησε την πεπατημένη της διόγκωσης του κράτους αλλά επειδή δεν έκανε το αυτονόητο. Ακόμα και ο Παπανδρέου στον οποίο χρεώνονται πολλά, όχι μόνο για το χρέος αλλά για τη δημιουργία θεσμών που διάβρωσαν το ίδιο το πολιτικό σύστημα, όταν είδε την οικονομία να ξεφεύγει από τον έλεγχο έκανε μια, ημιτελή, προσπάθεια σταθεροποίησης. Ο Καραμανλής όταν βρέθηκε στην ίδια θέση όχι απλά δεν συγκράτησε τις δαπάνες αλλά τις πολλαπλασίασε. Καλύτερα από μένα έχει καταπιαστεί με τη σύγκριση ο Μανδραβέλης εδώ κι εδώ. Αυτός είναι λόγος που είδα (ή φαντάστηκα) μια συμπάθεια προς τον Καραμανλή. Ίσως να είμαι προκατειλημμένος επειδή ποτέ δεν πίστεψα στον Καραμανλή. Κατά τη γνώμη μου εξαρχής πολιτεύτηκε χωρίς ιδέες και χωρίς πρόγραμμα, μόνο με ηθικολογίες, λασπολογίες και φούμαρα. Για να στο πω κι αλλιώς ποτέ δεν πίστεψα λέξη απ’ αυτά που έλεγε και πάντα μου φαινόταν πως ήταν ένας άνθρωπος χωρίς ιδέες και χωρίς ψυχή, ένας άνθρωπος που η μόνη δουλειά που έμαθε να κάνει ήταν να απαγγέλει – με εντυπωσιακή τεχνική – κειμενάκια γραμμένα από επαγγελματίες επικοινωνιολόγους, ένα ανδρείκελο που ο μόνος του ρόλος ήταν να αποπροσανατολίζει τον κόσμο. No mercy λοιπόν.
Ε όχι και με εντπυωσιακή τεχνική.
απο οσο γνωριζω και την περιοδο μητσοτακη υπηρχαν δημοσιονομικα πρωτογενη πλεονασματα.οχι μονο ην περιοδο σημιτη!μην υπερβαλλουμε!
απο οσο γνωριζω και την περιοδο μητσοτακη υπηρχαν δημοσιονομικα πρωτογενη πλεονασματα.οχι μονο την περιοδο σημιτη!μην υπερβαλλουμε!
Κυριάκο,
από την άλλη μεριά είναι διαφορετικό να έχει το κράτος πλεόνασμα με χρέος στο 35% του ΑΕΠ όπως ήταν το 1981 από το να έχει πλεόνασμα με χρέος στο 120% του ΑΕΠ που το βρήκε ο Καραμανλής, καθώς το κόστος εξυπηρέτησης του χρέους που βαρύνει τον προϋπολογισμό είναι πολύ μεγαλύτερο. Και πάλι, δεν τον δικαιολογεί αυτό, αλλά αν θέλουμε να βρούμε ελαφρυντικά μπορούμε να βρούμε για όλους.
Το 1. με βρίσκει απολύτως σύμφωνο.
Το 2. …”συμπάθεια”;; Ζαλίζομαι, για πολλούς λόγους αντιπαθώ και την πολιτική του και το ύφος του.
Στα είπα και παραπάνω για τις βαρύτατες ευθύνες Καραμανλή. Αυτό όμως δεν αναιρεί το γεγονός ότι ο ΓΑΠ – που μας το παίζει τώρα “φιλελεύθερος μεταρρυθμιστής” – συντάχθηκε με το κρατικοδίαιτο-συνδικαλιστικό κομμάτι του ΠαΣοΚ σε όλες τις κινητοποιήσεις όπου σηκώνονταν οι πέτρες με το παραμικρό. Τον οπορτουνισμό καταγγέλλω. Έπειτα, ας μη ξεχνάμε ότι χάρη σ’ αυτό ακριβώς το κομμάτι του ΠαΣοΚ κέρδισε ο ΓΑΠ τις εσωκομματικές απέναντι στον Βενιζέλο (ναι, ήταν βεβαίως και εκείνος ο επικός καφές που εκτοξεύτηκε κατά του συνταγματολόγου…!!).
No mercy σύμφωνοι, αλλά bothsides. Αυτό επιβάλλει η δικαιοσύνη κατά την πολιτική κρίση.
Δεν αγνοω τις ευθυνες που απο οτι φαινεται εχουν οι κυβερνησεις του Ανδρεα Παπανδρεου στην χρεοκωπια της Ελλαδος,αλλα με συγχωρειτε οταν ανελαβαν την εξουσια βρηκαν μια φιλελευθερη οικονομια.Οι πολιτικοι αντιπαλοι του ΠΑΣΟΚ η εστω καποιοι απο αυτους π.χ οι Νεοδημοκρατες αγνοουν οτι τ κλειστα επαγγελματα δημιουργηθηκαν απο τις δεξιες κυβερνησεις.Ειναι τυχαιο οτι οι περισσοτεροι ταξιτζηδες η φορτηγατζηδες ψηφιζουν ΝΔ?Επισης οι δεξιες κυβερνησεις δημιουργησαν τις ΔΕΚΟ και τις στελεχωσαν εννοειται με ανθρωπους που επαιρναν το πιστοποιητικο κοινωνικων φρονηματων.Το οποιο πιστοποιητικο ηταν απαραιτητο για τα παντα,για να βρεις δουλεια,για να σπουδασεις τα παιδια σου κλπ.Επισης μην ξεχναμε ολες τις κρατικοποιησεις που εκανε η εθνικοφρονα παραταξη οταν αγοραζε τις χρεωμενες Ολυμπιακη,ΔΕΚΟ κλπ που πρωτυτερα τις ειχε φιλοδωρησει με τα θαλασσοδανεια.Προθεση μου οπως και του αρθογραφου δεν ειναι να δημιουργησω μια κομματικη,καφενειακη αντιπαραθεση αλλα θελω ακριβως να εκφρασω την απεχθεια μου απεναντι σε αυτην την παραφιλολογια που αναπτυσσεται εδω στην Ελλαδα και η οποια αγνοει δομικα στοιχεια της Ελλαδας απο το 1830 και επειτα.Λες και η Ελλαδα δεν ειχε απο τοτε τους κοτζαμπασηδες και τους παρατρεχαμενους,η λες και η Ελλαδα απο την εποχη του φιλελευθερου Βενιζελου δεν εχει τους κρατικοδιαιτους επιχειρηματιες που παραγουν προιοντα χαμηλης προστιθεμενης αξιας.Οταν μπηκαμε στην ΕΟΚ καταργηθηκαν ολοι οι δασμοι και τοτε ολοι αυτοι κλαιγοταν για τον κακο συνδικαλισμο λες και μπορουσε η Πιτσος που ειχε εργοστασιο στην πολη καταγωγης μου την Θηβα να ανταγωνιστει τους Γερμανους και τους Σουηδους.Επειδη βλεπανε οι πατεραδες μας εκει, Αρβανιτες,ανθρωποι της υπαιθρου,ως μεγαθηριο τη εταιρεια,δεν σημαινει οτι ηταν κιολας…
Διαβαζω επισης το σχολιο του παραπανω κυριου το οποιο ειναι καλογραμμενο κατα τα αλλα οτι το επιπεδο της εκπαιδευσης εγινε χειροτερο γιατι καταργηθηκαν τα Πειραματικα.Δεν ξερω την ηλικια του και που πηγε στο σχολειο,αλλα τα αντιστοιχα που πηγαν οι γονεις μου εκει στην επαρχια ηταν ενα μπουρδελο οπως θα ελεγε ο Δωνης.Ειχαν και τον επιθεωρητη και την επαρση σημαιας και τον δασκαλο να τους κοιταει με μισο ματι ενιοτε γιατι προερχοταν απο Εαμικη οικογενεια αλλα απο ουσια μηδεν.Και τα σχολεια που πηγαμε εμεις μπουρδελα ηταν βεβαια και ειδικα το Λυκειο μου ηταν βγαλμενο απο ταινια τυπου “Ροδα τσοντα και κοπανα” αλλα ημασταν περισσοτερο προνομιουχοι οπως και να το κανουμε.Ειχαμε και τα φροντιστηρια.Οποιος ηθελε να διαβασει,να δουλεψει πετυχαινε.Τουλαχιστον αυτα ισχυαν για ενα μεγαλο μερος.Γιατι υπηρχαν και αυτοι που δεν μπορουσαν να πληρωσουν σαφως…
Μάριε,
Δεν θα διαφωνήσω καθόλου μαζί σου αναφορικά με τον κρατισμό της δεύτερης κυβερνητικής θητείας του Καραμανλή του θείου. Δημιουργήθηκαν τότε πολλές στρεβλώσεις, που τις πληρώσαμε κι αυτές ακριβά. Δεν είπα ότι πριν από το 1981 τα πράγματα ήταν τέλεια, απλά υπήρχε μία κρατική δομή που, έστω και στοιχειωδώς, λειτουργούσε. Αν θέλαμε να την γκρεμίσουμε και να φτιάξουμε κάτι καινούριο, ας το κάναμε. Αλλά δεν έγινε ακριβώς αυτό… Λ.χ. αντί να αποκαθάρουμε σταδιακά τα σώματα ασφαλείας, τα απαξιώσαμε πλήρως και συνδέσαμε στο κοινωνικό υποσυνείδητο τον “μπασκίνα” με τον φασίστα της χούντας. Έτσι όμως δεν προχωράει καμία δημοκρατική πολιτεία.
Τώρα ως προς τα υπόλοιπα, αν πραγματικά θεωρείς ότι με τον “παπανδρεϊκό” τρόπο άρθηκαν οι κοινωνικές αδικίες και οδηγηθήκαμε σε ουσιαστική μετεμφυλιακή ισότητα, δεν έχω να πω πολλά. Ισοπεδώθηκαν τα πάντα, ακόμη και οι γνήσιοι αγωνιστές της εθνικής αντίστασης (από εκείνους που προστέθηκαν πλάι τους). Κι ας μη ξεχνάμε βεβαίως ότι η κοινωνική ισότητα αφορούσε μόνον στα μέλη της κλαδικής, δεν ήταν “πανελλήνια”. “Τσοβόλα δώστα όλα” (στους δικούς μας…).
Κι επειδή εκείνη την εποχή έζησα από κοντά νεαρό καθηγητή παν/μίου που προσπαθούσε να φτιάξει στο παν/μιο εργαστήριο η/υ με IBM και τον κυνηγούσαν συνεχώς οι συνδικαλιστές φοιτητές – κυρίως του Πα.Σο.Κ., με λαμπρή μετέπειτα πολιτική πορεία – για το έγκλημα που έκανε φέρνοντας τις πολυεθνικές στα παν/μια, κάτι ξέρω από το κλίμα της εποχής… Σκοταδισμός σε όλο του το μεγαλείο. Οι ιστορικοί δεν έχουν ασχοληθεί ακόμη σοβαρά με τις εκτροπές εκείνης της εποχής.
Όσο για τα πειραματικά, ε ναι, η κατάργηση των εισαγωγικών εξετάσεων και η αντικατάστασή τους με κλήρωση αποτέλεσε σαφώς μία οπισθοδρόμηση. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η νυν Υπουργός Παιδείας (…του ΠαΣοΚ) επιχειρεί την αναβίωση του θεσμού, μόνο που φοβάται να μιλήσει ανοιχτά για εισαγωγικές εξετάσεις (για προφανείς λόγους).
Τέλος, αυτές οι αναγωγές στο …1821, προκειμένου να εξηγήσουμε τη συμπεριφορά των σύγχρονων ελλήνων, πολύ με μπερδεύουν, δεν νομίζω ότι προσφέρουν και πολλά. Είναι πολυπαραγοντικές ιστοριολογικές εξισώσεις, που μάλλον δεν ξεδιαλύνουν το τοπίο.
ΥΓ: Συγγνώμη Κώστα για τον εκτροχιασμό της συζήτησης, που έχει πράγματι αρκετό καφενειακό χρώμα, αναλαμβάνω τις ευθύνες μου :-) Γι’ αυτό και δεν θα τη συνεχίσω.
Ουτε εγω εχω σκοπο να υπερασπιστω τις κυβερνησεις Παπανδρεου,οπως και καμια αλλη κυβερνηση η πολιτικη δυναμη.Αλλα αυτο που δεν μπορω να δεχτω ειναι η λογικη που αναπαραγεται συνεχως οτι ολα αλλαξαν προς το χειροτερο το 1981.Εξ’ου και οι αναγωγες στο 1821 που δεν εχουν σκοπο να κανουν απλως μια ιστορικη αναδρομη αλλα να δουν την εξελιξη της ελληνικης κοινωνιας με μια κριτικη ματια και να δειξουν που βρισκονται οι ριζες των οσων βλεπουμε.Γενικοτερα επιχειρω να αποδωσω στην πορεια της ελληνικης κοινωνιας εξελικτικα χαρακτηριστικα κατι που πιστευω οτι ισχυει για ολες τις κοινωνιες γενικοτερα.Ειναι οδηγος που χρησιμοποιω για να αναλυω τα κοινωνικα φαινομενα,απορριπτοντας τη λογικη οτι αυτα εμφανιζονται με μια καθαρα στοχαστικη διαδικασια.Χωρις βεβαια,προσωπικα να δινω χαρακτηριστικα εσχατολογιας η τελεολογιας στις αναλυσεις μου.
Lecturatius,
δεν πειράζει για τον εκτροχιασμό, άγγιξες την ευαίσθητη χορδή μου για τα πειραματικά καθότι είμαι απόφοιτος των Αναβρύτων :) Πάντως και η ΝΔ το 1990 αποτελείωσε ότι πειραματικό είχε απομείνει καταργώντας το Εθνικό Ίδρυμα Νεότητας (οικοτροφείο) που έδινε τη δυνατότητα σε παιδιά εκτώς Αθηνών να φοιτούν εκεί, και αφήνοντας τα κτήρια, που αποτελούν αρχιτεκτινικά κοσμήματα όπως το Γοτθικού ρυθμού εκκλησάκι (από τα ελάχιστα στην Ελλάδα) να ρημάξουν στο όνομα της δημοσιονομικής προσαρμογής. Ευτυχώς το ΠΑΣΟΚ επί Σιμήτη δαπάνησε χρήματα στο να ανακαινήσει κάποια από τα κτήρια.
Έχεις πολύ δίκιο…
Άντε, για να μη μιλήσω για τον εκπασοκισμό της νδ ιδίως από τα μέσα της δεκαετίας του ΄90, γεγονός στο οποίο ανάγονται και οι σημερινές τοποθετήσεις της νδ λ.χ. επί του ωραρίου των δ/υ κοκ. (ευτυχώς που το έσωσαν τελευταία στιγμή, οι εντυπώσεις ωστόσο παραμένουν).
Το 1990 που αναφέρεις ίσως ήταν αρχή ακόμα και η μπάλα πήρε μόνο …το Εθνικό Ίδρυμα Νεότητας, επί Καραμανλή όμως του βραχέος ο εκπασοκισμός έγινε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση σε πολλά επίπεδα.
ΥΓ: Κι εγώ απόφοιτος πειραματικού είμαι, έχοντας εισαχθεί με την περίφημη “κλήρωση για τα αδέρφια”: φοιτούσε ήδη ο αδερφός μου, ο οποίος είχε εισαχθεί με εξετάσεις. Εν τέλει οφείλω πολλά στον αδερφό μου! :-)
διαφωνω στο εξης: o κευνς νομιζω ηταν περισσοτερο υπερ της δημοσιονομικης σταθεροποιητικης πολιτικης και οχι της νομισματικης. υπερ της νομισματικης ηταν ο μιλτον φρηντμαν. ο φρηντμαν για παραδειγμα θεωρουσε οτι στην κριση του 30 η κεντρικη τραπεζα εκανε μεγαλα λαθη που μπορουσαν να αποφευχθουν. αντιθετα οι κευνσιανοι δεν πιστευανε οτι η κεντρικη τραπεζα μπορουσε να κανει πολλα πραγματα. παρομοια ο μπερνανκε στις μερες μας δικαιολογει την πολιτικη της FED με βαση τα διδαγματα του φρηντμαν. η δημοσιονομικη πολιτικη του ομπαμα ειναι πραγματι κευνσιανη αλλα δεν ταυτιζεται με την πολιτικη της FED που εχει και μονεταριστικες ριζες. επισης η πολιτικη ομπαμα εχει και αμφιβολα αποτελεσματα σε σχεση π.χ με την γερμανια που αυξησε ελαχιστα τα ελλειματα της εν μεσω κρισης.
επισης παλι ο φρηντμαν ηταν ο πρωτος που ειπε για το ποσο σημαντικες ειναι η flexable exchange rates (ακομα και ο κρουγκμαν το παραδεχεται σε αρθρα του) και επισης ειχε αναφερει τουλαχιστον απο τη δεκαετια του 90 τα επιχειρηματα του mundell εναντιον του ευρω. συνοπτικα ειχε πει: το ευρω θα ειχε νοημα αν η ΕΕ ηταν ομοσπονδιακο κρατος τυπου ΗΠΑ. απο τη στιγμη που δεν ισχυει αυτο το ευρω στην πρωτη κριση θα εχει σοβαρο προβλημα και πιθανον να διαλυθει.
παραθετω και λινκ για την πολιτικη της FED και τον φρηντμαν (3 σελιδες):
http://reason.com/archives/2009/09/01/friedman-economics
με λιγα λογια οι ΗΠΑ αυτη τη στιγμη ακολουθουν μια μιξη κευνσιανης και μονεταριστικης πολιτικης χωρις δογματισμους!
Lectoratie,
η ανάλυσή σου με βρίσκει σε γενικές γραμμές σύμφωνο.
Marie,
το άρθρο έχει σκοπό να επισημάνει μια ιστορική ειρωνία, ότι το κόμμα που τη 10ετία του 1980 αυτοχαρακτηριζόταν ως το κατ’ εξοχήν Κεϋνσιανό είναι υπεύθυνο κυρίως λόγω της δημοσιονομικής και δευτερευόντως λόγω της νομισματικής πολιτικής που ακολούθησε εκείνη την περίοδο για την αδυναμία του Ελληνικού κράτους σήμερα να ασκήσει σταθεροποιητική πολιτική. Πρόσεξε ότι το άρθρο επικεντρώνεται στην άσκηση σταθεροποιητικής πολιτικής, δεν κάνω γενικό απολογισμό των κυβερνήσεων από την ανεξαρτησία και μετά, ούτε εξετάζω την πολιτική του ΠΑΣΟΚ στην παιδεία ή αλλού. Επισημαίνω ακόμα ότι όταν ανέλαβε το ΠΑΣΟΚ το 1981 ο πληθωρισμός ήταν ήδη υψηλός και με ευθύνη των προηγούμενων κυβερνήσεων (και των πετρελαϊκών κρίσεων). Για να μην ξεφεύγουμε λοιπόν, στο συγκεκριμένο θέμα θεωρείς ότι έχω κάπου κάνει λάθος ή έχω αδικήσει εκείνες τις κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ?
thano,
ο Φρήντμαν έγραψε μετά τον Κέυνς. Ο Κέυνς έθεσε πρώτα το θέμα της ακαμψίας των μισθών, και μετά ο Φρήντμαν διατύπωσε τη θεωρία περί προβλήματος συντονισμού για να εξηγήσει γιατί πιθανόν να υπάρχει αυτή η ακαμψία. Αναμφίβολα ο Φρήντμαν είχε τεράστια συνεισφορά στην οικονομική θεωρία, και πολλές από τις θεωρίες του (π.χ. οι προσαρμοστικές προσδοκίες) αναμείχθηκαν με του Κέυνς οδηγώντας στις λεγόμενες Νεο-Κεϋνσιανές θεωρίες. Ωστόσο δεν θα χαρακτήριζα την πολιτική των ΗΠΑ ως μείγμα Μονεταρισμού με Κευνσιανισμό παρόλο που, όπως είπα, ο Φρήντμαν είχε μεγάλη επιρροή, για τον εξής λόγο. Διότι ο Φρήντμαν δεν δεχόταν ότι οι καταναλωτικές και οι επενδυτικές δαπάνες μπορεί να μεταβληθούν ως αποτέλεσμα αλλαγών στη γενικότερη ψυχολογία (τα λεγόμενα ζωώδη ένστικτα όπως τα χαρακτήρισε ο Κέυνς). Αυτό σημαίνει ότι η ζήτηση για χρήμα είναι σταθερή. Κατά συνέπεια ο Φρήντμαν θεωρούσε ότι ο μόνος αποσταθεροποιητικός παράγοντας ήταν οι μεταβολές στην προσφορά του χρήματος, και άρα η κυβέρνηση έπρεπε να φροντίζει για ένα μόνο πράγμα, να αυξάνεται κάθε χρόνο η προσφορά χρήματος κατά ένα σταθερό ποσοστό (που με σταθερή ζήτηση χρήματος σημαίνει και σταθερά επιτόκια). Η σημερινή πολιτική που ακολουθεί η Φεντ διαφέρει από την συνταγή του Φρήντμαν. Τέλος, ο Κέυνς ζήτησε την άσκηση δημοσιονομικής πολιτικής σε εκείνες τις περιπτώσεις όπου η νομισματική πολιτική δεν δύναται να διορθώσει τα πράγματα. Αυτό συμβαίνει στην παρούσα κρίση όπου η Φεντ μείωσε το επιτόκιο στη διατραπεζική στο μηδέν και άρα δεν έχει περιθώριο να το κατεβάσει άλλο.
Kωστα δεν διαφωνω στα περισσοτερα απο οσα γραφεις και το διευκρινισα απο την αρχη.Ο σκοπος του πρωτου σχολιου μου ομως,σε αντιθεση με το δευτερο που απαντουσε στον σχολιαστη με το ψευδωνυμο lectoratius δεν ηταν να αρχισει μια καθαρα κομματικη συζητηση.Ενα απο τα πραγματα που ηθελα να τονισω και κακως δεν το εκανα με αποτελεσμα να παρερμηνευθω ειναι οτι πανω κατω ολες οι μεταπολεμικες κυβερνησεις προσπαθησαν να ασκησουν κευνσιανη πολιτικη.Και αυτο το εκαναν διοτι την εποχη εκεινη τοσο οι σοσιαλδημοκρατικες οσο και οι χριστιανοδημοκρατικες κυβερνησεις οπως του Αντεναουερ στη Δ.Γερμανια την ασκουσαν με προφανη σκοπο να πραγματοποιηθουν οι απαιτουμενες αρχικες επενδυσεις κεφαλαιου που δεν μπορουσαν να πραγματοποιησου οι ιδιωτες επενδυτες για τους λογους που αναφερεις στο αρθρο σου.Βεβαιως ο κευνσιανισμος διαστρεβλωθηκε στη χωρα μας και ιδιως απο τις κυβερνησεις Παπανδρεου.Θεωρω ομως οτι αυτο δεν εγινε για λογους καθαρα δημαγωγικους.Αντιθετως νομιζω οτι οι πολιτικες δυναμεις του τοπου πλην ΚΚΕ ειχαν διαγνωσει οτι η Ελλαδα αν ανοιγοταν στο διεθνη ανταγωνισμο και με δεδομενη τις κρισεις της δεκαετιας του 70 δεν θα μπορουσε να αντεπεξελθει και να διατηρησει πλεονασματικο το ισοζυγιο πληρωμων η να διατηρησει την απασχοληση σε υψηλα επιπεδα.Αρα προσβλεπαν στα κοινοτικα κονδυλια και στη διογκωση του δημοσιου για να πετυχει τους συγκεριμενους στοχους.Ηταν θα ελεγα στρατηγικη αποφαση και οχι απλως η κακη εφαρμογη του κευνσιανισμου,ουτε απλως μια δημαγωγικη τακτικη.Επισης δεν γνωριζω κατα ποσον το ΠΑΣΟΚ παρουσιαζοταν σαν κευνσιανο.Μπορει να το εκανε κατα τη διαρκεια της κυβερνητικης θητειας του,ειναι γεγονος ομως οτι αυτο το κομμα ως κληρονομος μιας παραταξης που εμφανιζε τα ιδια χαρακτηριστικα.της βενιζελικης-κεντρωας ακολουθουσε παντα το πνευμα των καιρων του κατι που για του οπαδους του εδειχνε πραγματισμο για τους αντιπαλους του καιροσκοπισμο,αρα γιατι να σταθουμε μονο στην πολιτικη του ρωταω και να μην δουμε κατω απο ενα γενικοτερο πρισμα το πως εφαρμοστηκαν οι συνταγες των κευνσιανων στη χωρα μας?
Παντως ενα σημαντικο σημειο του αρθρου σου που δεν εχουμε σχολιασει μεχρι τωρα και πιστευω ειναι το σημειο κλειδι ειναι οσα γραφεις στην τελευταια παραγραφο.Στο σημερινο περιβαλλον δεν μπορει να ασκηθει κευνσιανη πολιτικη,παρα μονο εαν δημιουργηθει μια Ευρωπαικη Ομοσπονδιακη κυβερνηση.Συμφωνω απολυτως.Σε ενα παλιοτερο σχολιο που ειχα γραψει και ειχε μεινει ασχολιαστο,ειχα παραλληλισει τα κρατη με τις εταιρειες.Ως πελατες των κρατων ειχα ορισει τους φορολογουμενους.Αν οι φοροι μπορουν να θεωρηθουν οι πληρωμες τους για καποιες υπηρεσιες οπως π.χ η εκπαιδευση τοτε καθως τα κρατη βρισκονται σε ανταγωνισμο μεταξυ τους για προσελκυση επενδυσεων,”πελατων” δηλαδη θα αναγκαζονται να ριξουν τους φορους τους οπως μια εταιρεια τις τιμες των προιοντων τους.Αυτο μπορει μακροπροθεσμα να δημιουργησει πιεσεις στα δημοσιονομικα κατι που ασφαλως μειωνει τα περιθωρια για τις κυβερνησεις να μιμηθουν παλι την αγορα και παρεμβαινοντας να επιδοτησουν την καταναλωση.Αρα τα κρατη θα ακολουθησουν παλι τις συνταγες της και θα προχωρησουν σε συγχωνευσεις μεταξυ τους.
Μάριε,
πράγματι οι Κευνσιανές συνταγές εφαρμόστηκαν λάθος. Παρόλα αυτά δε μπορώ να μην επισημάνω ότι όταν ανέλαβε το ΠΑΣΟΚ το 1981 το δημόσιο χρέος ήταν στο 35% του ΑΕΠ και επι της θητείας του το υπερδιπλασσίασε. Αυτό πάντως που με ενοχλεί ιδιαίτερα είναι ότι τώρα κάποιοι μέσα από το ΠΑΣΟΚ τα ρίχνουν στον Κέυνς και όχι στην λανθασμένη ανάγνωση που του έκαναν τότε.
Μία γενική ανασκόπηση των πεπραγμένων κατά την πρόσφατη ιστορία νομίζω πως μόνο όφελος μπορεί να φέρει και για αυτόν τον λόγο συγχαρητήρια για το post και τα σχόλια που ακολουθούν. Προσωπικά θεωρώ πώς σε πολύ απλοϊκή σκέψη η Ελλάδα, όσο αφορά τα οικονομικά της, ήταν σε ένα όχημα από την αρχή της μεταπολίτευσης που οδηγούταν στον γκρεμό. Ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν που επιτάχυνε σημαντικά και ο Κώστας Καραμανλής ήταν αυτός που πάτησε το nitro! Έτσι, για να κάνουμε την πτώση εντυπωσιακή. Το θέμα είναι όμως ότι τίποτα δεν γίνεται τυχαία και οι λόγοι αυτού του εκτροχιασμού είναι νομίζω κοινωνικοί. Ο κόσμος διψούσε για ρεβανσισμό και για βιοτικό επίπεδο. Ήρθε ο Παπανδρέου και εμφάνισε ένα el dorado μέσα από Μεσογειακά προγράμματα και άλλα πακέτα ενίσχυσης μαζί φυσικά με απίστευτα δάνεια. Θα μπορούσε λοιπόν αυτή η εισροή κεφαλαίων να οδηγήσει σε αντίθετα αποτελέσματα ή λόγω των κοινωνικών συνθηκών ήταν προδικασμένο να οδηγηθούμε στο σήμερα όπως ακριβώς έγινε; Πάντως η ειρωνεία της ζωής να είναι ο Γ. Παπανδρέου σήμερα Πρωθυπουργός και επί της ουσίας να ακυρώνει τον πατέρα του είναι φοβερή.
“Πάντως η ειρωνεία της ζωής να είναι ο Γ. Παπανδρέου σήμερα Πρωθυπουργός και επί της ουσίας να ακυρώνει τον πατέρα του είναι φοβερή.”
Αν υπάρχει Θεός σίγουρα έχει φοβερή αίσθηση του χιούμορ! :)
κωστα καταρχην να τονισω οτι συμφωνω στην αναλυση σου για την ελλαδα. πραγματι αν ειχαμε μικροτερο χρεος και μικροτερα ελλειματα θα μπορουσαμε τωρα να εφαρμοσουμε μια πιο κευνσιανη πολιτικη και να περασουμε την κριση καπως πιο ηπια. βεβαια εχω αμφιβολιες για το αν οι κευνσιανες πολιτικες θα ειχαν καποιο πολυ καλο αποτελεσμα αλλά τουλαχιστον θα μπορουσαμε να δοκιμασουμε!
οσον αφορα τον φρηντμαν εχω καποιες διαφωνιες. η πολιτικη της φεντ βασιζεται στα διδαγματα του. η μεγαλη μειωση των επιτοκιων, ta 2 QE και πολλες αλλες πολιτικες της φεντ βασιζονται σε αυτον. οι κευνσιανοι δεν θεωρουσαν παλια οτι η κεντρικη τραπεζα μπορουσε να κανει πολλα για να σταματησει μια σοβαρη υφεση.ο λογος που το πιστευουν τωρα ειναι αποκλειστικα λογο του φρηντμαν κα της anna swartz!αυτο το εχει δηλωσει και ο μπερνανκε και αλλα μελη της φεντ.
γενικα για τον μονεταρισμο και για πολλες παρανοησεις σχετικα με την θεωρια αυτη σου προτεινω να διαβασεις την παρακατω εργασια που εχει γραφτει και απο την anna swartz:
http://research.stlouisfed.org/wp/2007/2007-048.pdf
thano,
μα και εγώ βρε δεν είπα ότι τα διδάγματα του Φρηντμαν είχαν μεγάή επίπτωση στην άσκηση δημοσιονομικής πολιτική? Ωστόσο η Φεντ ΔΕΝ ακολουθεί τους κανόνες του Φρήντμαν, αλλά βρίσκεται μάλλον πιο κοντά σε αυτόν του Τέηλορ που ενσωματώνει Κεϋνσιανά στοιχεία και μονεταριστικά. Εδώ ένα ενδιαφέρον άρθρο σχετικά με τις διαφορές τους http://research.stlouisfed.org/publications/review/08/03/Nelson.pdf
Με το άρθρο της Σβαρτζ έχω κάποιες σημαντικές διαφωνίες. Πως συμβιβάζεται ο ισχυρισμός της ότι ο Keynes προέβλεπε μόνο cost-push inflation όταν το επιχείρημά του για την κάλυψη των δαπανών για τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο στο “How to pay for the war” με φορολογία ήταν ακριβώς ότι αλλιώς η αύξηση της συνολικής ζήτησης θα οδηγήσει σε πληθωρισμό?
κωστα το λινκ που παρεθεσες αναφερει οτι οι διαφορες φρηντμαν και τεηλορ δεν ειναι πολυ μεγαλες και οτι συμφωνουν σε πολλα. επισης και απο το λινκ σου αλλά και απο το λινκ της swartz φαινεται οτι ο κανονας constant money growth του φρηντμαν ηταν ενα μονο στοιχειο της θεωριας του αλλα οχι το πιο σημαντικο!ο φρηντμαν δεν ηταν αντιθετος στην activist interest rate policy!
γενικα ο μονος λογος που τα αναφερω αυτα ειναι για να σου επισημανω οτι το κειμενο σου ειναι λαθος οταν αναφερει οτι οι ΗΠΑ ακολουθουν αποκλειστικα κευνσιανη πολιτικη πραγμα που δεν ισχυει. ισχυει μονο σε δημοσιονομικο επιπεδο και ναι μεν ηταν επιλογη ομπαμα αλλα και ο μπους ειχε κανει ενα πιο μικρο stimulus 160δις στις αρχες του 2008 αν θυμαμαι καλα.
γενικα οσο πιο πολυ μελεταω το θεμα αντιλαμβανομαι οτι οι policy makers στη δυση δεν εχουν καμια συγκεκριμενη ιδεολογια αλλα σε μεγαλο βαθμο ειναι πραγματιστες. π.χ ο μπους εκανε και αυτος ενα μικρο stimulus οπως ανεφερα πριν. ο μπερνανκε συμφωνει με τον φρηντμαν αλλα πρετρεπε και τον ομπαμα να πιεσει το κογκρεσο για ενα κευνσιανο stimulus, ο ρηγκαν δεν κατηργησε ποτε βασικους πυλωνες του κοινωνικου κρατους κτλ. επισης οι οικονομικες θεωριες που εφαρμοζονται ειναι μια μιξη κευνσιανισμου,μονεταρισμου, νεοκλασσικων και ακομα και καποιων ετεροδοξων σχολων.π.χ πολλα διδαγματσ της αυστριακης σχολης ειχαν ενσωματωθει στις βασικες οικονομικες θεωριες απο τις αρχες του 20ου και μεχρι τα μεσα του 20ου αιωνα!
ολα αυτα τα θεωρω θετικα διοτι δειχνουν οτι οι δυτικοι δεν εχουν φανατισμους και ιδεοληψιες και προσπαθουν να εφαρμοσουν οτι λειτουργει αναλογα με τις περιστασεις και τα επιστημονικα πορισματα!! εξαιρεση βεβαια οι ελληνες πολιτικοι που εχουν κολλησει σε σοσιαλδημοκρατικες,τριτοκοσμικες,κευνσιανες πολιτικες ακομα και τωρα που η ελλαδα ειναι στα προθυρα της πτωχευσης!!
thano,
“οτι το κειμενο σου ειναι λαθος οταν αναφερει οτι οι ΗΠΑ ακολουθουν αποκλειστικα κευνσιανη πολιτικη”
Που χρησιμοποιώ τη λέξη “αποκλειστικά”?
Κατά τα λοιπά δεν διαφωνώ. Αλλά έτσι ακριβώς συντελείται η πρόοδος σε κάθε επιστήμη. Ο Κέυνς έκανε κάποιες επισημάνσεις (έχτισε ουσιαστικά πάνω στην κλασσική θεωρία), ο Φρήντμαν κάποιες άλλες πάνω στην κριτική του Κέυνς, οι Λούκας και Σάρτζεντ επίσης, οι Κίντλαντ και Πρέσκοτ το ίδιο, κ.ο.κ. Η οικονομική θεωρία σήμερα αποτελεί ή επιχειρεί σύνθεση των επισημάνσεων όλων των παραπάνω. Ωστόσο αισθάνομαι την ανάγκη να υπερασπιστώ τον Κέυνς διότι ακόμα και στις ΗΠΑ αρκετοί, ειδικά όσοι αυτοχαρακτηρίζονται ως Αυστριακοί ή μονεταριστές, συνεχίζουν πεισματικά να απορίπτουν τα Κεϋνσιανά στοιχεία της πολιτικής, σε αντίθεση με τους Κεϋνσιανούς που κατάφεραν να αναμορφώσουν την Κεϋνσιανή θεωρία με βάση τις επισημάνσεις των υπολοίπων, αποδεικνύοντας έτσι ότι πράγματι ο Κέυνς έθεσε τις βάσεις για μια Γενική Θεωρία (αυτός ήταν ο στόχος του).
δεν χρησιμοποιεις τη λεξη “αποκλειστικα” αλλα το συμπεραινω απο την τριτη παραγραφο του κειμενου σου!!εμενα αυτη την εντυπωση μου δινει!!
επισης εγω εχω την αναγκη να υπερασπιστω και τον φρηντμαν διοτι αρκετοι τον εχουν παρανοησει και υποτιμουν την επιρροη του στα οικονομικα τα τελευταια 30 χρονια τουλαχιστον (βλεπε krugman)! να σου πω την αληθεια και απο το λινκ που μου εστειλες αυτο το συμπερασμα βγαζω.δηλαδη οτι ο φρηντμαν εχει ασκησει μεγαλη επιρροη.
κατα τα αλλα στην ουσια του κειμενου σου θα επαναλαβω οτι συμφωνουμε και δυστυχως η ελλαδα εχει μπλεξει και δεν μπορω να καταλαβω πώς θα βγουμε απο αυτη την κριση!
Να ξεκαθαρίσω λοιπόν πάλι ότι η πολιτική δεν είναι “αποκλειστικά” Κεϋνσιανή. Δυο κύρια στοιχεία που ενσωματώνει η νομισματική πολιτική και που οφείλονται στον Φρήντμαν είναι οι προσαρμοστικές προσδοκίες (που οδηγούν σε δυναμική καμπλύλη Φίλλιπς και όχι στην “αφελή” που χρησιμοποιήθηκε κατά τη δεκαετία του 1960 καιίσως και 1970) και στην στόχευση ενός συγκεκριμένου χαμηλού επιπέδου πληθωρισμού (το ένα από τα δυο συστατικά του Taylor rule).
μην ξεχνας και τις σημαντικοτατες αναλυσεις του για το ρολο της φεντ στην great depression και τις αναλυσεις του για τις οικονομικες κρισεις γενικοτερα! ο bernanke π.χ εχει επηρεαστει παρα πολυ και το δηλωνει σε καθε ευκαιρια!
thano,
θα μου πάρει νέο κείμενο να κάνω περίληψη της συνεισφοράς του Φρηντμαν στην οικονομική θεωρία. :) Ωστόσο στο σημείο που αναφέρεις συμφωνώ εν μέρει με τον Κρούγμαν ότι ακόμα και αν η Φεντ δεν είχε επιτρέψει να πέσει η προσφορά χρήματος η ύφεση θα ήταν εξαιρετικά βαθειά χωρίς την άσκηση ΚΑΙ δημοσιονομικής πολιτικής, και νομίζω έχει δίκιο ο Κρούγκμαν (και άδικο η Σβαρτζ) να δείχνει προς Ιαπωνία μεριά.
Κώστα αν και σε μερικά ζητήματα ίσως να διαφωνώ,πολύ καλό το άρθρο όπως και τα άλλα που έχεις γράψει.
Το ΠΑΣΟΚ αντιμετώπισε τα δομικά προβλήματα με λάθος τρόπο.
Βέβαια κάποιες δαπάνες σε ό,τι αφορά την πραγματική κοινωνική πρόνοια(τομέας υγείας κτλ.) ηταν αναγκαίες.
Το ερώτημα είναι το ποια ακριβώς πολιτική θα έπρεπε να ακολουθηθεί εναλλακτικά και αν μπορούσε να έχει κευνσιανά χαρακτηριστικά.
Φίλε Περαστικέ,
ευχαριστώ για τις φιλοφρονήσεις. Εκτίμησή μου είναι ότι το ΠΑΣΟΚ θα μπορούσε να κάνει τις αλλαγές που ήθελε με πιο εχέφρονα τρόπο. Ωστόσο μέλημα του Κέυνς ήταν η σταθεροποίηση του οικονομικού κύκλου. Ο Κέυνς δεν έχει πολλά να πει για το πώς επιτυγχάνεται μακροπρόθεσμα η ανάπτυξη. Όταν όμως ανέλαβε το ΠΑΣΟΚ η ανεργία στην Ελλάδα ήταν σχετικά χαμηλή (4% το 1981 και 5.8% το 1982) οπότε δεν καταλαβαίνω γιατί θα έπρεπε να ανατρέξει στον Κέυνς. Άρα είτε απλώς αδιαφορούσε για τις μελλοντικές δημοσιονομικές επιπτώσεις των αλλαγών σαν αυτόν που σπαταλάει τα λεφτά του χωρίς να ενδιαφέρεται για το αύριο, ή είχε μια πολύ στρεβλή ιδέα του Κεϋνσιανισμού, ότι δηλαδή η τόνωση της ζήτησης λειτουργεί ως μοχλός μακροπρόθεσμης ανάπτυξης διότι οδηγεί σε αυξημένη προσφορά (σαν το αντίστροφο του νόμου του Say), κάτι που βέβαια δεν ισχύει.
Κοντεύοντας τον 1 χρονο απο την αναρτηση, πως σας φαινονται τα πραγματα;
Αλλα διαβαζω ολα αυτα, ειναι κανενας σας οικονομολογος; Και αν ναι-λιγακι ασχετη η ερωτηση- γιατι χρησιμοποιειται τοσο πολυ το “πιστευω” ή “συμφωνω” σε οικονομικες θεωρίες; Ειναι θεμα πίστης ή οτι ‘ετσι ειναι’;
Ευχαριστω.
πως το εννοεις αυτο Χρηστο? σε οικονομικα πεηπερ ειναι πολυ σπανιο να δεις κανεις να χρησιμοποιει λεξεις οπως πιστευω. Και στην καθομιλουμενη ειναι φανταζομαι προξυ για κατι σαν “κοιτωντας τα στοιχεια και βασισμενος σε σειρα λογικων επιχειρηματων δινω σημαντικη πιθανοτητα η θεση Χ να ειναι σωστη”.
Παρεπιμπτοντως οταν μιλαμε για θετικες/ περιγραφικες επιστημες καμμια θεση δεν αποδεικνυεται ποτε πληρως, το μονο που κανουμε ειναι να εχουμε ολο και μεγαλυτερη βεβαιοτητα για την αληθεια της. Μεχρι να καταρριφθει απο ενα αντιπαραδειγμα.
Χρήστο,
ξαναδιάβασα τα όσα έγραψα στο κείμενο και δεν έχω αλλάξει άποψη. Η Ευρώπη βλέπει το δέντρο (Ελλάδα) και χάνει το δάσος (θεσμικά προβλήματα). Για μένα το πραγματικό ερώτημα είναι πολιτικό: Θα πρέπει τα κράτη-μέλη να έχουν ελλειματικούς προϋπολογισμούς (ακόμα και με μεγάλα ελλείματα) όταν πλήττωνται από υφέσεις ή θα πρέπει να περικόβουν δαπάνες και να αυξάνουν τη φορολογία (λιτότητα), κάτι που κάνει την ύφεση χειρότερη? Και αν πιστεύουμε ότι πρέπει να κάνουμε το πρώτο πώς επιτυγχάνεται αυτό στα πλαίσια της Ευροζώνης, δεδομένου μάλιστα ότι πολλές χώρες ήδη υπερβαίνουν τα όρια του συμφώνου σταθερότητας για δημόσιο χρέος στο 60% του ΑΕΠ?
Σχετικά με το δεύτερο ερώτημά σου, ναι είμαι ακαδημαικός οικονομολόγος, και ναι κάποιες φορές έχω επιφύλαξη όταν διατυπώνω μια πρόταση για τους εξής λόγους. 1) Επειδή κάνω πρόγνωση για κάποιο μελλοντικό συμβάν και δεν είμαι σίγουρος για το τι θα συμβεί σε σημαντικούς εξωγενείς παράγοντες. Π.χ. δε μπορώ να ξέρω αν το Ισραήλ θα βομβαρδίσει το Ιράν και η τιμή του πετρελαίου θα εκτοξευτεί. 2) Διότι κάνω πολιτική πρόταση η οποία εξαρτάται όχι μόνο από την οικονομική θεωρία αλλά και από τις αξιακές μου προτιμήσεις. Π.χ. κάποιος που βάζει πάνω από όλα τον περιορισμό του κράτους στην οικονομία μπορεί να υποστηρίξει ότι είναι καλύτερα να έχουμε βαθύτερες υφέσεις παρά να επιτρέψουμε στο κράτος να επεκτείνει τις δραστηριότητές του. 3) Διότι υπάρχουν ερωτήματα στα οποία η οικονομική επιστήμη δεν έχει δώσει ακόμα οριστική απάντηση (με άλλα λόγια οι απόψεις της επιστημονικής κοινότητας διύστανται). Αν είχαμε απαντήσει όλα τα ερωτήματα δεν θα υπήρχε λόγος να συνεχίζουμε την ερεηνητική μας δραστηριότητα, όχι μόνο οι οικονομολόγοι αλλά όλοι οι επιστήμονες.