Με την ευκαιρία της δημοσιοποίησης αυτής της παρουσίασης από τον Στάθη Καλύβα, με τίτλο ‘Ελληνική Περεστρόικα’, ήρθε η ώρα να ανεβάσω και εγώ ένα ποστ που έχω στα drafts από το 2007 περίπου με minimal updates. Θα έμενε καταχωρημένο εις τον αιώνα τον άπαντα αν δεν είχα δει σήμερα την παρουσίαση του ΣΚ (και ίσως για καλό!). Εντζόι.
Οι αναλύσεις της ‘Κρίσης του 2008-;’ συνοδεύονται συχνά από μια γενικά σωστή κατά την γνώμη μου εστίαση στην θεσμική διάσταση των προβλήματων που αντιμετωπίζει η Ελληνική κοινωνία και οι συζητήσεις για την αναγκαία θεσμική μεταρρύθμιση έχουν αρχίσει να πυκνώνουν και πάλι. Το ερώτημα που ανακύπτει βέβαια είναι ποιοι θεσμοί χρήζουν αναμόρφωσης και πως μπορεί να επιτευχθεί μια μεταρύθμιση η οποία δεν θα είναι μόνο “κατ’ όνομα” μεταρρύθμιση.
Παλιότερα έγραφα πως θέτοντας ως στόχο την βελτίωση του επιπέδου ευημερίας στην Ελλάδα μπορεί κανείς να πέσει στην παγίδα της μονομερούς εστίασης στην μεταβολή μόνο των τυπικών μας θεσμών όπως οι νόμοι και το Σύνταγμα της χώρας. Άτυποι θεσμοί όπως οι νόρμες, τα πιστεύω μας, οι αξίες, οι παραδόσεις και οι καθημερινές συνήθειες μας επηρρεάζουν βαθιά την λειτουργία των τυπικών θεσμών και είναι αναγκαίο να τους δώσουμε μεγαλύτερη έμφαση. Στη βάση των γεγονότων των 2 τελευταίων χρόνων – και από τις μέχρι σήμερα αναζητήσεις των αιτιών της κρίσης – μου δίνεται η εντύπωση πως δεν προβάλεται όσο θα έπρεπε το γεγονός πως οι τυπικοί μας θεσμοί δεν λειτουργούν in vacuo – λειτουργούν παράλλημα με τον ιδιαίτερο κοινωνικό ιστό που διαδρά μαζί τους μέσω της κουλτούρα, δίκτυα και κανόνες που συντελούν στην επιτυχία τους ή την αποτυχία τους. Πέρα από μερικές επεξηγήσεις της κρίσης στη χώρα μας, το γεγονός αυτό μπορεί πιο σημαντικά να οδηγήσει και σε προτάσεις για την έξοδο από το τέλμα που είναι καταδικασμένες να αποτύχουν… η σωστή διακυβέρνηση μιας χώρας δεν επιτυγχάνεται μόνο με την σύσταση σωστών τυπικών κανόνων – προϋποθέτει και διατηρεί (ή δημιουργεί) και τους άτυπους κανόνες που θα συνοδεύσουν τους τυπικούς.
Έγραφα λοιπόν πως στην ουσία πρέπει
να επικεντρώσουμε την σκέψη σε αλληλεπιδράσεις τυπικών και άτυπων θεσμών που καθοδηγούν τα αποτελέσματα που βιώνουμε. […] Μέχρι σήμερα δεν έχει προταθεί κατάλληλη και γενική θεωρία για το ποιο μίγμα άτυπων και τυπικών κανόνων μπορούν να οδηγήσουν σε στρατηγικές αλληλεπιδράσεις που οδηγούν σε κοινωνική τάξη και συλλεκτικό όφελος. Ένας από τους λόγους αποτελεί και το γεγονός πως μια τέτοια γενική θεωρία δύσκολα μπορεί να προταθεί όταν το πρόβλημα εξετάζεται καλύτερα σε επιμέρους case-studies που εστιάζουν σε συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες ανάλογα με το εκάστοτε πλαίσιο (context).
O Kevin Featherstone έχει αποκαλέσει την Ελλάδα “χώρα των αντιφάσεων” και αυτές οι αντιφάσεις γίνονται αντιληπτές στη σύγκριση συγκεκριμένων πληθυσμιακών ομάδων, σύμφωνα με την ηλικία, το φύλο, την κοινωνική τάξη, την πρόσβαση στα κανάλια της εξουσίας κ.ο.κ. Πριν μας πιάσει λοιπόν ο μεταρρυθμιστικός πυρετός, χρειαζόμαστε ένα πλαίσιο μέσα από το οποίο θα μπορέσουμε να οργανώσουμε τις σκέψεις μας για να μπορέσουμε τελικά να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα που αυτή τη στιγμή φαντάζουν δυσθεώρατα.
Στην ποιο απλή πιθανή σχέση τους μπορούμε να προσδιορισουμε αλληλεπιδράσεις τυπικών και άτυπων θεσμών τεσσάρων τύπων: Την ουδέτερη (άτυποι και τυπικοί θεσμοί δεν αλληλεπιδρούν), την υποκαταστατική (άτυποι και τυπικοί θεσμοί υποκαθιστούν ο ένας τον άλλο), συμπληρωματική (άτυποι και τυπικοί θεσμοί αλληλοσυμπληρώνονται) ή συγκρουσιακή/διεκδητική (άτυποι και τυπικοί θεσμοί παρεμποδίζουν την λειτουργία κάποιου άλλου θεσμού).
Η τυπολογία αυτή εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από δύο βασικές παραμέτρους: αν οι τυπικοί θεσμοί κρίνονται αποτελεσματικοί ή αναποτελεσματικοί και το αν οι στόχοι των άτυπων και τυπικών θεσμών είναι συμβατοί:
Πίνακας 1. Μια τυπολογία των άτυπων θεσμών
| Αποτελεσματικοί Τυπικοί Θεσμοί | Αναποτελεσματικοί Τυπικοί Θεσμοί | |
| Συμβατοί Στόχοι | Συμπληρωματικοί | Υποκαταστατικοί |
| Μη Συμβατοί Στόχοι | Ουδέτεροι | Ανταγωνιστικοί |
Πηγή: Helmke, G. and Levitsky, S., 2004. Informal Institutions and Comparative Politics: A Research Agenda, Perspectives on Politics, 2 (4) 725-40
Αυτές οι κατηγορίες καλύπτουν περιπτώσεις όπως η αστυνόμευση της παράνομης στάθμευσης (ο άτυπος θεσμός του “παρκάρω όπου γουστάρω” και του “θα την σβήσω εγώ την κλήση μέσω του μπατζανάκη” εφαρμόζεται σε τόσο μεγάλο βαθμό που καθιστά τον τυπικό θεσμό της τροχαίας απλά ανίσχυρο), το άναμα των προβολέων από οδηγούς στο αντίθετο ρεύμα κυκλοφορίας ως προειδοποίηση για μπλόκο της αστυνομίας λίγο πιο κάτω, έως την προστασία στα νυχτερινά κέντρα όπου ο άτυπος θεσμός της προστασίας απο μαφιόζους υποκαθιστά πλήρως την αστυνομία) κοκ. Τα παραδείγματα είναι πολλά και υπάρχει άμεση ανάγκη για μια ταξινόμησή τους και διεξοδικότερη ανάλυσή τους.
Φυσικά, οι σχέσεις αυτές εξαρτώνται άμεσα από την σχέση των επιμέρους πληθυσμιακών ομάδων που εξετάζεται κατά περίπτωση. Έγραφα παλιότερα επίσης πως:
Ένας καλός συνδυασμός των δύο τύπων θεσμών (που οδηγεί δηλαδή σε αύξηση της ευημερίας) επιτυγχάνεται όταν υπάρξει η σύμπλευση στις προτιμήσεις και στα συμφέροντα των εμπλεκόμενων μερών (του μέρους του πληθυσμού από το οποίο πηγάζουν οι άτυποι θεσμοί και των ειδικών συμφερόντων και της πολιτικής ελίτ που καθορίζουν εν μέρει τα αποτελέσματα της πολιτικής διαδικασίας)
Το γιατί η ελληνική πολιτικη ελιτ (ή και μάλλον η κάθε πολιτική ελίτ) για παράδειγμα έχει άλλα συμφέροντα απο το ευρύ κοινό μπορεί να εξηγηθεί από τον τρόπο με τον οποίο των ομάδων ειδικών συμφερόντων. Όπως ανακαλύπτουμε με μεγαλύτερη συχνότητα, μία από τις επικρατούσες νόρμες της πολιτικής ελίτ της χώρας μας τα τελευταία 20-30 χρόνια είναι αυτή της διαπλοκής και του γρήγορου πλουτισμού μέσω της διακυβέρνησης. Το αποτέλεσμα είναι η αύξηση της ευημερίας συγκεκριμένων ομάδων ανθρώπων και η παραμέληση άλλων ομάδων με δραματικά αποτελέσματα για την μακροχρόνια οικονομική ανάπτυξη (και όπως βλέπουμε αυτές τις μέρες, την σταθερότητα) της χώρας.
Στο βαθμό κατά τον οποίο κάποια προβλήματα μπορούν να επιλυθούν μέσω της αλλαγής στους άτυπους θεσμούς μας, καθώς και ως ‘τροφή για σκέψη’ μιας και προσπαθώ και εγώ βρω την άκρη μέσα στο χάος, αναπαράγω παρακάτω (σε σχετικά ελεύθερη μετάφραση) μια τυπολογία που βρίσκω ενδιαφέρουσα, με παράλληλα παραδείγματα και πιθανές εφαρμογές για την Ελλάδα. Η τυποποίηση ανήκει στην ερευνητική ατζέντα των Gretchen Helmke, καθηγήτριας του πανεπιστημίου του Rochester και του Steven Levitsky, καθηγητή του πανεπιστημίου του Harvard.
Δύο από πέντε πηγές μεταβολής άτυπων θεσμών έχουν να κάνουν μεταβολές στο σχεδιασμό και την αποτελεσματικότητα τυπικών θεσμών. Πολλοί ισχυρίζονται πως η μεταβολή άτυπων θεσμών που προκύπτει είναι σχετικά αδύναμη. Για τις υπόλοιπες τρεις, καλό θα ήταν να αρχίσουμε να κάνουμε το σταυρό μας…
Πίνακας 2. Πηγές, μηχανισμοί και ρυθμοί μεταβολής άτυπων θεσμών
| Πηγές της Μεταβολής Άτυπων Θεσμών |
Μηχανισμοί της μεταβολής | Ρυθμός της μεταβολής | Σχετικοί Άτυποι Θεσμοί (με πιθανή αλληλεπιδραστική και αναδραστική ισχύ) | Παραδείγματα |
| Μεταβολή Τυπικού Θεσμού (Τύπου 1) | Μεταβολή στον σχεδιασμό (design) του τυπικού θεσμού (αλλοιώνει το κόστος και το όφελος του άτυπου κανόνα.) | Συχνά σε σχετικά πολύ γρήγορους ρυθμούς | Αντιδραστικοί (reactive): Συμπληρωματικοί (complementary), ουδέτεροι (accommodating), ανταγωνιστικοί (competing) | Αναθεώρηση του Συντάγματος, μεταβολή νόμων |
| Μεταβολή Τυπικού Θεσμού (Τύπου 2) | Αλλαγή στην αποτελεσματικότητα (effectiveness) ή ισχύ (strength) του τυπικού θεσμού (αλλοιώνει το κόστος και το όφελος του άτυπου κανόνα.) | Μεταβλητός (ασταθής) | Αντιδραστικοί και αυθόρμητοι (spontaneous): υποκαταστατικοί (substitutive) και ανταγωνιστικοί | Αυξημένη δικαστική δραστηριότητα για την καταπολέμηση της διαφθοράς, πιο αποτελεσματικές τεχνολογίες ελέγχου δραστηριότητας, βελτίωση του βαθμού πιστηκότητας/πιστευτότητας του τυπικού θεσμού |
| Πολιτισμική εξέλιξη | Μεταβολή κοινωνικών αξιών | Πολύ αργός | Αυθόρμητοι | Η μακροπρόθεσμη «διάβρωση» των παραδοσιακών νορμών συμπεριφοράς (Π.χ. σε συγγενικές σχέσεις) |
| Μεταβολή στις συνθήκες του status quo | (α) Μεταβολή στην κατανομή δύναμης (β)Νέοι γύροι διαπραγματεύσεων | Συνήθως αργός | Αυθόρμητοι | Διάβρωση των πελατειακών σχέσεων μέσω της μεγέθυνσης της μεσαίας τάξης |
| Η ανανέωση των πιστεύω / μηχανισμών συντονισμού (coordination) | Κατάρρευση/Ανατροπή (tipping) | Πολύ γρήγορος | Αυθόρμητοι | Τέλος στις πρακτικές δεσίματος των πελμάτων στην Κίνα |
Πηγή: Helmke, G. and Levitsky, S., 2004. Informal Institutions and Comparative Politics: A Research Agenda, Perspectives on Politics, 2 (4) 725-40
Food for thought…
Προσωπικά, στα παραπάνω βλέπω ίσως το πιο εύφορο (θεσμικό) έδαφος για την εξερεύνηση των αιτιών της κρίσης αλλά και πιο σημαντικά της επίλυσής της. Ο δεύτερος πίνακας χρειάζεται εμπλουτισμό από ελληνικά παραδείγματα οπότε ελπίζω οι σχολιαστές να βοηθήσουν παρακάτω!
Πότε έγινες κοινωνιολόγος; ;-Ρ
Αυτό δεν είναι παράνομο. Δεν βλέπω κανένα λόγο για τον οποίο να είναι παράνομο: ίσα ίσα, σε ενθαρρύνει, για οποιονδήποτε λόγο, να τηρής νόμιμη συμπεριφορά. Είναι σαν να πω σε ένα δικηγόρο που ψιλοφοροδιαφεύγει “Καλύτερα να κόβης αποδείξεις, γιατί έμαθα ότι γίνονται εντατικοί έλεγχοι”.
Επί της ουσίας τώρα, σαν δικηγόρο με ενδιαφέρουν κυρίως οι δύο πρώτες σειρές του πίνακα. Πάσχουμε και στις δύο, αλλά έχω την εντύπωση ότι είναι πιο εύκολο να επικεντρωθούμε στην δεύτερη. Και πιο αποτελεσματικό.
Wannabe κοινωνιολόγος… το ξέρεις το ανέκδοτο για τους οικονομολόγους και τους κοινωνιολόγους, ε; Να το μάζεψα από μια σελίδα στο δίκτυο
(The American economist Paul Krugman quoted an Indian-born collegue who had a very special vision on reincarnation. When an economist dies, he said, two things can happen. When you’ve been a good, virtuous economist you will be rewarded for this in the next live: you are allowed to return as an physicist. When you’ve been an evil, wicked economist, you are reborn as a sociologist. This might be true — although we can never falsify such a statement. Krugman commented that it is just a question of ‘difficulty of the subject’: “Economics is ‘harder than physics, luckily it is not quite as hard as sociology” [Krugman, Pedding Prosperity 1994:xi].) Κάτι λέει αυτό για τις προοπτικές μετενσάρκωσής μου…
Οκ, δεν βλέπω κάποια διαφωνία για το άναμα των προβολέων μιας και μιλάμε για συμβατούς στόχους. Αν υποθέσουμε πως το μπλόκο είναι αποτελεσματικός θεσμός π.χ. δεν πίνουν φραπέ ή η κλήση δεν τελικά σβήνεται τότε ο άτυπος θεσμός είναι συμπληρωματικός. Αν όμως στο μπλόκο παίζουν τέτρις στο iphone τότε είναι υποκαταστατικός (είναι σωστή λέξη αυτή;). Δεν εξετάζω θέμα παρανομίας. Μάλλον καθόλου παράνομο δεν είναι.
think in equilibrium Watson. Αν λειτουργει συνεχως αυτος ο (ανεπισημος) θεσμος που αναβοσβηνουν τα φωτα το αποτελεσμα ειναι οι ελεγχοι της αστυνομιας να χανουν σχεδον καθε δυναμη αποτροπης γιατι ξερεις: αν δεν σου αναβοσβησει κανεις τα φωτα πηγαινε με 200, δεν υπαρχει αστυνομια.
μεταφραση για το “νορμα”?
μαικωλ
ωραιο κειμενο οπως παντα, θελει λιγη δουλεια για να το χωνεψει κανεις.
To άλλο που μάλλον συμβαίνει με τα φώτα του αυτοκινήτου είναι και μια άλλη causal direction. Mε την καθιέρωση του (άτυπου) θεσμού, έστω για τον χαβαλέ στην αρχή, ο τυπικός θεσμός σιγά σιγά καθίσταται αναποτελεσματικός. Δηλαδή οι μπάτσοι παρατηρούν πως όλοι κόβουν ταχύτητα στο μπλόκο – και πιθανώς τρέχουν σαν τρελλοί και στουκάρουν στις κολώνες αλλού.
Θενκς Σωτήρη, μου αρέσουν τα στριφνά!