Λέει ο παππούς Αίσωπος:
Ἀλώπηξ ὑπό τινος πάγης τὴν οὐρὰν ἀποκοπεῖσα, ἐπειδὴ δι’ αἰσχύνην ἀβίωτον ἡγεῖτο τὸν βίον ἔχειν, ἔγνω δεῖν καὶ τὰς ἄλλας ἀλώπεκας εἰς τὸ αὐτὸ προαγαγεῖν, ἵνα τῷ κοινῷ πάθει τὸ ἴδιον ἐλάττωμα συγκρύψῃ. Καὶ δὴ ἁπάσας ἀθροίσασα παρῄνει αὐταῖς τὰς οὐρὰς ἀποκόπτειν, λέγουσα ὡς οὐκ ἀπρεπὲς μόνον τοῦτο, ἀλλὰ καὶ περισσόν τι αὐταῖς βάρος προσήρτηται. Τούτων δέ τις ὑποτυχοῦσα ἔφη· “Ὦ αὕτη, ἀλλ’ εἰ μή σοι τοῦτο συνέφερεν, οὐκ ἂν ἡμῖν τοῦτο συνεβούλευσας.
Χαρίεις και διδακτικός ο μύθος. Κιόμως η πειστικότητα και η χάρις του στηρίζεται σε ένα, όχι και τόσο αδιόρατο, αντ χόμινεμ, ή μάλλον ad vulpem, επιχείρημα: δεν κρίνονται οι λόγοι τους οποίους προβάλλει η αλώπηξ του μύθου, αλλά οι λόγοι για τους οποίους προβάλλει τους λόγους τους οποίους προβάλλει. Όχι τι λέγεται, αλλά διά τι και προς τι λέγεται.
Συλλογιστικά αυτό αποτελεί σφάλμα, ή μάλλον άσφαιρα πυρά. Τα δύο ζητήματα είναι μεταξύ τους άσχετα και καθόλου δεν αποκλείεται να είχε δίκιο η αλώπηξ του μύθου, όσο ιδιοτελώς και αν πρότεινε όσα πρότεινε. Ο λόγος κρίνεται ανεξάρτητα από τον λέγοντα. Το αντ χόμινεμ επιχείρημα όμως δεν βάλλει κατά του επιχειρήματος καθαυτό, αλλά κατ’ εκείνου που τυχαίνει να το εκφέρη, κατά των κινήτρων του, των συμβεβηκότων της προσωπικότητάς του, του ήθους του. Πλήττει όχι τον απρόσωπο ισχυρισμό, αλλά το πρόσωπο που τον εκφέρει.
Αυτά είναι λίγο πολύ γνωστά. Είναι όμως τάχα πάντα αθέμιτο το αντ χόμινεμ σε ένα διάλογο; Ισχυρίζομαι πως όχι.
Ας πάρουμε το παράδειγμα του δικαστή: έχω αναφέρει και στο παρελθόν την κρίση του Πάριδος. Ο Πάρις λοιπόν υπήρξε διεφθαρμένος δικαστής. Αλλά κατά ένα περίεργο, λειψό τρόπο δίκαιος: πράγματι έδωσε το μήλο τη καλλίστη.
Ο δικαστής όμως τιμωρείται επί δωροδοκία, ακόμη και αν η απόφασή του είναι ορθή! Δεν του επιτρέπεται να ξαναδικάση δηλαδή, ακόμη και αν ουδέποτε αδίκησε τον οποιονδήποτε. Αυτό όμως είναι και το ζητούμενο: μήπως πράγματι αδίκησε, έστω και αν δεν αδίκησε;
Παρομοίως και όσοι εκπίπτουν από τα πολιτικά τους δικαιώματα λόγω καταδίκης σε ποινή καθείρξεως: τους αφαιρείται το δικαιώμα της ίδιας της συμμετοχής στην πολιτική διαβούλευση για κάτι που έπραξαν. Αυτό καθόλου όμως δεν σημαίνει ότι είναι εσφαλμένο αυτό που λένε.
Είναι λοιπόν άδικοι τάχα οι θεσμοί αυτοί; Πρέπει να αναμορφωθούν;
Θα έλεγα, συντασσόμενος με το κοινό αίσθημα, ασφαλώς και όχι. Αλλά αν είναι ορθό αυτό, είναι ορθό ότι υπάρχουν κάποιες περιπτώσεις όπου είναι θεμιτό να εστιάζουμε όχι στο επιχείρημα, αλλά στον συνομιλητή. Ωφέλιμη είναι εδώ μια διάκριση που εισήγαγαν οι Οικουμενικές Σύνοδοι: άλλο η καταδίκη των διδασκαλιών ενός προσώπου (π.χ. Θεοδώρητος Κύρου) και άλλο η καταδίκη του προσώπου καθαυτό, μαζί και των διδασκαλιών του (π.χ. Θεόδωρος Μοψουεστίας). Όταν η απόκλιση από το δόγμα είναι εξαιρετικά μεγάλη, δεν αναθεματίζονται τα συγγράμματα μόνο του αιρετικού, αλλά και η ίδια η μνήμη του. Δεν διακρίνεται πλέον ορθό και εσφαλμένο, πράγμα που προϋποθέτει αρξάμενο διάλογο, γιατί δεν είναι αυτό πλέον το ζήτημα: το ορθό ερώτημα είναι αν αρχήθεν εισερχόμαστε σε διάλογο ή όχι.
Διακρίνω βασικά δύο ομάδες περιπτώσεων, όπου ο συνομιλητής δεν τηρεί στοιχειώδεις προϋποθέσεις της έλλογης διαβούλευσης:
1. Η κολοβή αλεπού, τουτέστιν διαλογική εντιμότητα.
Και η διαλογική εντιμότητα έχει άμεση σχέση με την προσωπικότητα του εκφέροντος λόγο, γιατί πρόσωπα συζητούν, πρόσωπα αντιπαρατίθενται, πρόσωπα επιχειρηματολογούν. Δεν αρκεί η λογική καθαρότητα, αλλά προσαπαιτείται και η διαλογική εντιμότητα: ενημερώνουμε τον συνομιλητή μας για όλα όσα θα θέλαμε και εμείς να γνωρίζουμε για εμάς, αν ήμαστε στην θέση του. Ο υποστηρικτής της πυρηνικής ενέργειας πρέπει να διευκρινίση ότι σιτίζεται σε εταιρεία που κατασκευάζει πυρηνικά εργοστάσια. Ο καταγγέλλων την διαφθορά πρέπει να δηλώση ότι ο ίδιος έχει διοριστή συμβασιούχος από τον βουλευτή του. Ο αντιφεμινιστής πρέπει να ενημερώση ότι ο ίδιος δεν είναι γυναίκα (και αντιστρόφως!). Η αλεπουδίτσα πρέπει να ανακοινώση ότι είναι κολοβή. Και λοιπά και λοιπά.
2. Ο γενοκτόνος ζωγράφος, τουτέστιν ηθική συγκρότηση.
Κατά τον ίδιο τρόπο, και για να χρησιμοποιήσω το ad hitlerum επιχείρημα, δεν με ενδιαφέρει αν ο Χίτλερ ήταν καλός ή κακός ζωγράφος, αν οι υδατογραφίες του είναι ανέμπνευστες ή όχι και αν καλώς απερρίφθη από την Σχολή Καλών Τεχνών της Βιέννης ή όχι (και ενοχλούμαι από όσους επείγονται να αποδείξουν ότι, εκτός από γενοκτόνος, ήταν και κακός ζωγράφος. Λες και αυτό μας μάρανε!). Δεν μπορώ να συζητήσω για αυτό και κακώς ήδη σχολιάζω το αν μπορώ ή όχι να συζητήσω για αυτό.
Υπάρχουν περιπτώσεις όπου ο διάλογος απλώς δεν αρχίζει καν, ελλείψει ελάχιστου κοινού ηθικού παρονομαστή. Τι να κάνουμε.
Αποδέχομαι ότι διαφορετικοί άνθρωποι έχουν διαφορετικά κριτήρια εν προκειμένω και διαφορετικές ανοχές. Ας πούμε:
Ο δολοφόνος όμως είναι δολοφόνος.
εγω το δευτερο επιχειρημα δυσκολα το δεχομαι, τουλαχιστον για ολες τις πρακτικες εφαρμογες. Δεν γνωριζουμε Χιτλερ στην καθημερινη μας ζωη, δεν εχω γνωρισει ατομο με το οποιο να μην αξιζει να συζητας.
το πρωτο ισως θα το αλλαζα και λιγο στο εξης:
Η πειστικοτητα ενος επιχειρηματος σπανιως ειναι προφανης (self evident που λενε) σαν το αυγο του Κολομβου. Τα περισσοτερα επιχειρηματα θελουν επεξεργασια για να τα δεχτεις ή οχι. Μια και δεν εχουμε απειρο χρονο και γνωση, παντα μενει μια αμφιβολια, ακομα και μετα την επεξεργασια που περναμε το επιχειρημα, για το αν ειναι αληθες ή οχι. Τοτε καθε σχετικη πληροφορια ειναι χρησιμη, απο το ποιος εξεφρασε το επιχειρημα εως το αν ειχε ηλιο εξω. Οχι βεβαια με την εννοια οτι η ταυτοτητα του ομιλητη μπορει να το καταρριψει ή επιβεβαιωσει, αλλα ειναι ενα ακομα χρησιμο κομματι πληροφοριας. Αν ενας καλοβολος, αξιοπιστος ανθρωπος με Νομπελ μου λεει οτι ο ελαχιστος μισθος μπορει να δημιουργει ανεργια, τοτε αυτο ειναι ενας επιπλεον λογος να θεωρησω αυτο το επιχειρημα σωστο.
Χίτλερ και δολοφόνοι είναι κάπως σπάνιοι, αλλά το δικό μου το στομάχι είναι αρκετά ευαίσθητο: αν κάποιος προσβάλη την οικογένειά μου ας πούμε, μετά ό,τι και αν πη δεν με αφορά, είτε είναι σωστό είτε λάθος. Ο δικός μου πήχυς είναι πιο ψηλά.
Όσο για το πρώτο, εφάρμοσέ το στο μύθο της αλεπούς. Τι συμπέρασμα βγάζεις;
Το θέμα με την αλεπού δεν είναι ότι έχει “κακό χαρακτήρα”, αλλά ότι επιχειρηματολογεί εκ του πονηρού, κατά το συμφέρον της – ότι δηλαδή είναι ανέντιμη σε ό,τι αφορά το διάλογο και όχι ότι είναι (αν είναι) ανέντιμη γενικώς.
Νομίζω ότι χρειάζεται να γίνει μια τέτοια διάκριση, διότι όταν μιλάμε για ad hominem εννοούμε συνήθως ότι ασχολούμεθα με το ποιόν του επιχειρηματολογούντως αντί να ασχοληθούμε με το επιχείρημα, κάτι που στην περίπτωση της αλεπούς δεν ισχύει: το ίδιο της το επιχείρημα είναι ανέντιμο, όχι (μόνον) η προσωπικότητά της.
Μα η αλεπού μπορεί κάλλιστα να έχη δίκιο σε αυτό που λέει. Ασφαλώς είναι ανέντιμη διαλογικώς, αλλά αυτό δεν έχει σχέση με την αλήθεια των λεγομένων της.
Η θάλασσα παραμένει αλμυρή ακόμη και αν το ισχυριζεται ένας έμπορος αλατιού.
Βεβαίως. Απλά, εάν το λέει ένας έμπορος αλατιού, θα πρέπει να είμαστε τριπλά επιφυλακτικοί παρά αν το έλεγε οποιοδτήποτε άλλος, και να διασταυρώσουμε πλειστάκις αυτά που μας λέει: η ιδιότητα του εμπόρου άλατος του αφαιρεί αξιοπιστία σε θέματα που αφορούν το άλας.
Ενώ αν το λέει ένας κατά συρροήν δολοφόνος, είναι το ίδιο σαν να το λέει οποιοσδήποτε άλλος: η ιδιότητα του δολοφόνου δεν του αφαιρεί αξιοπιστία στο συγκεκριμένο θέμα (θα του αφαιρούσε αν η δήλωσή του αφορούσε, φερ’ ειπείν, το ηθικό βάρος του φόνου στην κοινωνία μας).
Να το πω αλλιώς: όταν λέει ο μανάβης στη λαϊκή “καλές ντομάτες, κόκκινες ντομάτες, τριζάτες οι ντομάτες” κάτω από την πορτοκαλιά τέντα, τα λόγια του τα αξιολογώ με 1 στα 10, όταν μου πει η γιαγιά με το καροτσάκι για τα ψώνια “εκεί έχει καλές ντομάτες” το αξιολογώ με 8 στα 10, ενώ όταν μου πει ένας άσχετος περαστικός “οι ντομάτες της λαϊκής καλές φάινονται” το αξιολογώ με 5 στα 10 της κλίμακας αξιοπιστίας (από πλευράς προθέσεων και μόνο – από πλευράς γνωσιολογικής αλλάζει το πράγμα, εδώ μιλάμε για τις προθέσεις).
Κοντολογίς, όταν κάποιος έχει συμφέρον, ξέρεις ότι κατά πάσα πιθανότητα θα σου πει ψέματα.
Ναι βρε, προφανώς, η θάλασσα παραμένει αλμυρή, ακόμη κι αν το λέη ο Καρατζαφέρης, απλώς τότε περνάμε στην δεύτερη κατ’ εμέ περίπτωση θεμιτού αντ χόμινεμ:
Με τους “γενοκτόνους ζωγράφους” απλώς δεν αρχίζει καν ο διάλογος.