Υπόθεση Βαλλιανάτος και λοιποί κατά Ελλάδος: τα προκαταρκτικά

Ποτέ μου δεν κατάλαβα τι είναι το σύμφωνο συμβίωσης και τι το χρειαζόμαστε: επειδή υπάρχουν κάποιοι που θέλουν να είναι έγγαμοι, αλλά να μην το λένε γάμο; Για ποιο λόγο χρειαζόμαστε μια οικογενειακή σύμβαση που να είναι κάτι παραπάνω από μνηστεία και κάτι λιγώτερο από γάμος; Γιατί τότε να μην εισαγάγουμε και καναδυό βαθμίδες ημιγάμων ακόμη;

Τέλος πάντων, ο νόμος είναι νόμος. Και εν προκειμένω νόμος είναι ο Ν. 3719/2008, ο οποίος προβλέπει τα εξής στο άρ. 1:

Η συμφωνία δύο ενήλικων ετερόφυλων προσώπων με την οποία οργανώνουν τη συμβίωσή τους (σύμφωνο συμβίωσης) καταρτίζεται αυτοπροσώπως με συμβολαιογραφικό έγγραφο. Η ισχύς της συμφωνίας αρχίζει από την κατάθεση αντιγράφου του συμβολαιογραφικού εγγράφου στον ληξίαρχο του τόπου κατοικίας τους, το οποίο καταχωρείται σε ειδικό βιβλίο του Ληξιαρχείου.

Οι συμβαλλόμενοι συμβιωτές συνεπώς πρέπει να είναι ετερόφυλοι κατά νόμον. Αυτό συνιστά εξόφθαλμη διάκριση λόγω φύλου, φανταστήτε μόνο να επιτρεπόταν η πώληση κάποιου εμπορεύματος ή το δάνειο μόνο μεταξύ ετεροφύλων (ή μόνο μεταξύ ομοφύλων, το ίδιο είναι). Αυτά τα έχουμε πει εδώ και χρόνια, τι να λέμε τώρα.

Στην υπόθεση Βαλλιανάτος και λοιποί κατά Ελλάδος (Νοε 13) προσεβλήθη λοιπόν ενώπιον του Στρασβούργου ακριβώς αυτό.

Από την άποψη αυτή, η έκβαση της υπόθεσης ενώπιον του ΕΔΔΑ ήταν απολύτως αναμενόμενη. Το ίδιο και η συντριπτική πλειοψηφία 16-1 της διηυρυμένης σύνθεσης.

Υπήρξε όμως και ένας λέων στην μειοψηφία.

Αλήθεια, με ποιο σκεπτικό μειοψήφησε ο εν λόγω δικαστής; Μήνα ήτο ομοφοβικός; Μήνα δεν είναι υπέρ του γκέι πράιντ; Μήνα σέβεται το δικαίωμα των πολιτικών του αντιπάλων να είναι ομοφυλόφιλοι χωρίς να τους κράζουν;

Η πολύ αξιόλογη μειοψηφία του Πορτογάλου ευρωδίκη Παύλου Πίντου της Αλβουκέρκης αφορά ζητήματα παραδεκτού και γενικώτερα ζητήματα εξουσιών του ΕΔΔΑ και όχι την ουσία της υπόθεσης.

Ας διαβάσουμε ένα μεγάλο απόσπασμα:

The particular interest of the Vallianatos and Others case is that the Grand Chamber performs an abstract review of the “conventionality” of a Greek law, while acting as a court of first instance. The Grand Chamber not only reviews the Convention compliance of a law which has not been applied to the applicants, but furthermore does it without the benefit of prior scrutiny of that same legislation by the national courts. In other words, the Grand Chamber invests itself with the power to examine in abstracto the Convention compliance of laws without any prior national judicial review. […] The applicants in the present case did not give the national courts the opportunity to apply the same reasoning to their claim. Where constitutional protection for fundamental rights is provided, it is incumbent on the allegedly aggrieved party to test the extent of that protection and allow the domestic courts to develop those rights by way of interpretation. It cannot be assumed by the Court, as it was by the applicants, that the national courts would not give full effect to the provisions of their own country’s Constitution. […] Nonetheless, the Grand Chamber was prepared to embark on an examination of the Greek legislature’s “primary” intentions above and beyond their “declared” ones (paragraph 87 of the judgment) and to criticise them, and did not refrain from dictating to the respondent State a legislative alternative (paragraph 89). After “pilot-judgment” procedures and “Article 46 judgments” (or so-called “quasi-pilot judgments”), the Grand Chamber has inaugurated a novel remedy in the present judgment, which posits a specific legislative solution to a social problem that has allegedly not been solved by the national legislator after the persons concerned have taken direct action before the Court. The Court is no longer a mere “negative legislator”: it assumes the role of a supra-national “positive legislator” which intervenes directly in the face of a supposed legislative omission by a State Party. […] I dissent with regard to the complaint of a violation of Article 14 taken in conjunction with Article 8 of the European Convention on Human Rights (“the Convention”), which I find inadmissible for non-exhaustion of domestic remedies. Although the individual applicants had an arguable claim, they did not even try to lodge their claim before the national courts, as they could have done. No opportunity was given to the national authorities to address the applicants’ complaint at the national level. Ultimately, the core of the principle of subsidiarity was infringed. […] In view of all the foregoing, the applicants failed to use the remedies that would have enabled the Greek courts to examine their allegations of a violation of the Convention. Consequently, the Grand Chamber of the Court should not have addressed the merits of the case, which it did as a European Constitutional Court functioning as a “positive legislator” at the direct request of the persons concerned. Not even Hans Kelsen, the architect of the concentrated constitutional judicial review system, would have dreamed that one day such a step would be taken in Europe.

Η ενασχόληση με την δικονομία έχει πάντοτε λιγώτερη αίγλη από την ενασχόληση με την ουσία μιας υπόθεσης. Ωστόσο, ο Πορτογάλος έχει απόλυτο δίκιο και ως νομικός χαίρω ιδιαιτέρως για την ακρίβεια και το μετρημένο της σκέψης του. Καιρό είχα να διαβάσω κάτι από Στρασβούργο μεριά που να μην κυμαίνεται ανάμεσα στην ψευδοσυνταγματολογική στοπεριπουλογία και την ελαφρολαϊκή κοινωνιολογία.

Το ΕΔΔΑ δεν είναι ευρωπαϊκό συνταγματικό δικαστήριο, δεν αναγνωρίζεται γενική συνταγματική προσφυγή, ενώ η πρόσβαση σε αυτό έχει συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Το γεγονός ότι οι προσφεύγοντες στην προκειμένη περίπτωση είχαν και επί της ουσίας δίκαιο είναι απλώς συμπτωματικό: την επόμενη φορά ίσως να μην είναι έτσι.

Το άρ. 35 παρ. 1 ΕΣΔΑ προβλέπει:

Το Δικαστήριο δεν μπορεί να επιληφθεί προσφυγής παρά μόνο αφού εξαντληθούν τα εσωτερικά ένδικα μέσα, όπως αυτά νοούνται σύμφωνα με τις γενικώς παραδεδεγμένες αρχές του δικαίου και εντός προθεσμίας έξι (6) μηνών από της ημερομηνίας της τελεσιδικίας της εσωτερικής απόφασης.

Η αρχή της επικουρικότητας, όπως αποκρυσταλλώνεται στην αρχή της εξαντλήσεως των εσωτερικών ενδίκων μέσων, δεν έχει (μόνο ή κυρίως) την σημασία του ηθμού, όπως λέγεται συνήθως. Με άλλα λόγια, σκοπός της δεν είναι να μειώνη τον φόρτο εργασίας του ΕΔΔΑ, μετακυλίοντάς τον στα εθνικά δικαστήρια. Λόγος ύπαρξής της αντιθέτως είναι κατά κύριο λόγο η εθνική κυριαρχία των κρατών μελών της ΕΣΔΑ: ένα εθνικό σύστημα διάχυτου συνταγματικού ελέγχου δεν επιτρέπεται να υποκατασταθή εν τοις πράγμασι από την απευθείας προσφυγή στο Στρασβούργο δίκην ευρωπαϊκού συνταγματικού δικαστηρίου.

Η νομολογία του ΕΔΔΑ βέβαια, πολύ σωστά σε πρώτη φάση, έχει ερμηνεύσει συσταλτικά την έννοια της “εξάντλησης”, τονίζοντας ότι αναφέρεται σε ουσιαστική και όχι απλώς τυπική εξέταση της υπόθεσης από ανώτερο δικαστήριο, με άλλα λόγια ότι το υπόψιν ένδικο μέσο μπορεί και πρέπει να είναι αποτελεσματικό (υπό την έννοια του άρ. 13 ΕΣΔΑ) για τον παραπονούμενο. Ας διαβάσουμε την παρ. 52 της απόφασης:

The only remedies which Article 35 § 1 of the Convention requires to be exhausted are those that relate to the breaches alleged and at the same time are available and sufficient. The existence of such remedies must be sufficiently certain not only in theory but also in practice, failing which they will lack the requisite accessibility and effectiveness; it falls to the respondent State to establish that these conditions are satisfied. The existence of mere doubts as to the prospects of success of a particular remedy which is not obviously futile is not a valid reason for failing to exhaust domestic remedies. Lastly, an applicant who has availed himself of a remedy capable of redressing the situation giving rise to the alleged violation, directly and not merely indirectly, is not bound to have recourse to other remedies which would have been available to him but the effectiveness of which is questionable.

Ως εδώ καλά.

Στην προκειμένη περίπτωση, όπως και σε άλλες, η Ελλάδα υποστήριξε ότι οι προσφεύγοντες θα μπορούσαν να είχαν ασκήσει μια αγωγή αδικοπραξίας κατά του κράτους κατ’ άρ. 104 και 105 ΕισΝΑΚ, στο πλαίσιο της οποίας θα εξεταζόταν παρεμπιπτόντως και το ζήτημα της αντισυνταγματικότητας και, γενομένης δεκτής, θα επιδικαζόταν στους προσφεύγοντες αποζημίωση.

Το ΕΔΔΑ απορρίπτει το επιχείρημα αυτό, αποφαινόμενο, τι έκπληξη, υπέρ της δικαιοδοσίας του, λέγοντας περίπου τα εξής (παρ. 54-56):

54. Firstly, the Court observes that the remedy referred to by the Government merely provides for the person concerned to obtain redress in respect of an act or omission by the State in the exercise of public authority. Accordingly, any review of the constitutionality of a law is carried out by the competent court as an incidental issue, with a view to determining whether the State must afford redress to the individual for an infringement of a rule of law establishing a specific individual right or interest. In the instant case, however, the applicants complain of a continuing violation of Articles 14 and 8 of the Convention on account of their inability, as same‑sex couples, to enter into civil unions, whereas legislation exists affording that possibility to different-sex couples. Hence, a mere award of financial compensation would not appear capable of remedying their grievances.
55. Secondly, with regard to the nature of the remedy invoked by the Government, the Court notes that, even if a claim for damages based on section 105 of the Introductory Law to the Civil Code were to be allowed by the domestic courts, the State would be under no statutory obligation to amend the legislation in question.
56. Lastly, the Court observes additionally that, as shown by the judgments cited by the Government in the context of an action for compensation based on section 105 of the Introductory Law to the Civil Code, the domestic courts apply section 105 of the Introductory Law restrictively as regards the State’s liability in tort in cases where a law is found to be unconstitutional. In particular, the Court notes that none of the judgments of the highest courts in Greece cited by the Government concerned an issue comparable to that raised in the instant case, that is to say, the unconstitutionality of a statute on account of its discriminatory nature with regard to the right to private or family life. This is particularly true since none of the judgments in question examined the issue of compensation for the claimants on account of the incompatibility of a law with Articles 8 and 14 of the Convention.

Χονδρικά λοιπόν έχουμε τρία επιχειρήματα:

1. Η αποζημίωση εις χρήμα δεν επαρκεί.

Μαντέψτε όμως τι κάνει το ίδιο το ΕΔΔΑ (παρ. 96 και 99):

96. The applicants in application no. 29381/09 claimed 10,000 euros (EUR) jointly in respect of the non-pecuniary damage they had allegedly sustained on account of the violation of Article 14 taken in conjunction with Article 8 of the Convention and the lack of an effective remedy in that regard. They also requested the Court to make specific recommendations to the Government with a view to amending Law no. 3719/2008 and extending the application of civil unions to same-sex couples. […]
99. Unlike the Government, the Court considers that the finding of a violation of Article 14 taken in conjunction with Article 8 of the Convention does not constitute sufficient redress for the non-pecuniary damage sustained by the applicants. Ruling on an equitable basis, in accordance with Article 41 of the Convention, the Court awards to each of the applicants, with the exception of the seventh applicant in application no. 32684/09, the sum of EUR 5,000, plus any tax that may be chargeable, in respect of non-pecuniary damage. The Court dismisses the remainder of the applicants’ claims for just satisfaction.

Με άλλα λόγια, το ΕΔΔΑ, αφού πρώτα δογμάτισε ότι η αποζημίωση δεν εξαρκεί, αμέσως μετά επεδίκασε… αποζημίωση (τι άλλο;), απορρίπτοντας μάλιστα το (νομίζω νόμω αβάσιμο) αίτημα του Βαλλιανάτου να υποδείξη στην Ελλάδα τις αναγκαίες αλλαγές στον Ν. 3719/2008.

Τι λιγώτερο θα έκανε δηλαδή ένα ελληνικό δικαστήριο;

2. Ακόμη και αν η αγωγή αποζημίωσης γινόταν δεκτή, η Ελλάδα δε θα υπεχρεούτο να μεταβάλη την νομοθεσία της.

Ενώ τώρα υποχρεούται δηλαδή; Ακόμη και οι πέτρες της Αλσατίας γνωρίζουν ότι το δεδικασμένο δεν αφορά παρά μόνο τους προσφεύγοντες. Άρ. 46 παρ. 1 ΕΣΔΑ:

Τα Υψηλά Συμβαλλόμενα Μέρη αναλαμβάνουν την υποχρέωση να συμμορφώνονται προς τις οριστικές αποφάσεις του Δικαστηρίου επί των διαφορών στις οποίες είναι διάδικοι.

Φυσικά ως έμφρονα όντα μαντεύουμε ποια θα είναι η τύχη παρόμοιων προσφυγών ενώπιον του ΕΔΔΑ, καθώς επίσης το ορθόν είναι κάθε κράτος μέλος να λαμβάνη κάθε αναγκαίο μέτρο για την συμμόρφωση της νομοθεσίας του στην ΕΣΔΑ (που δεν είναι το ίδιο πράγμα με την συμμόρφωσή της προς τη νομολογία του ΕΔΔΑ, αλλά τέλος πάντων), ώστε να εξαλείφεται η αιτία των προσφυγών.

Τυπική υποχρέωση πάντως δεν υπάρχει ούτε και τώρα.

3. Η αγωγή αποζημίωσης του άρ. 104-105 ΕισΝΑΚ θα απορριπτόταν.

Αυτό είναι το πιο σοβαρό επιχείρημα, υπό την έννοια ότι ανταποκρίνεται περισσότερο στην πραγματικότητα, Είναι όμως και το επιχείρημα που μπορεί να υποστηριχτή λιγώτερο σοβαρά, καθώς δεν είναι δυνατόν σε ζήτημα το οποίο δεν έχει κριθή νομολογιακά να προεξοφληθή η δικαστική έκβαση. Αν υπήρχε παγία νομολογία ή έστω νομολογία, να το συζητούσα. Εφόσον δεν υπάρχει όμως;

Και για όσους επιχαίρουν αστόχαστα για τον δικαστικό ακτιβισμό και την εξελισσόμενη νομολογία και την “ζώσα σύμβαση” και λοιπά σούπα μούπες, δεν έχω παρά να θυμίσω την ήττα που φάγανε (-με) από την ΟλΣτΕ.

Η ουσία της υπόθεσης στο επόμενο επεισόδιο.