Υπέρ της κοινωνικής κινητικότητας

Στην αγαπημένη φίλη Α.Κ.

Σύμφωνα με το κεφαλαιώδες άρ. 5 παρ. 1 Σ:

Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη.

Αυτό είναι το γενικό δικαίωμα ελευθερίας που προβλέπει το ελληνικό Σύνταγμα. Ας σκεφτούμε λίγο πάνω στο τι ακριβώς επιτάσσει:

Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας ταυτίζεται εν πολλοίς με την εκδίπλωση των δυνατοτήτων του ατόμου. Το άτομο πρέπει να είναι σε θέση να ανοίγη τα φτερά του, να καλλιεργή το τάλαντό του, να δοκιμάζη τις δυνάμεις του.

Ας αναπλάσουμε όμως τώρα μια φανταστική κοινωνία κοινωνικής στασιμότητας (και όχι αξιοκρατίας). Μια κοινωνία όπου ο γυιος του μηχανικού γίνεται μηχανικός, όπου στα πανεπιστήμια εισέρχονται μόνο τέκνα αποφοίτων τους, όπου η καταγωγή και το όνομα επικρατούν πάντοτε της αξίας και της προσωπικής αρετής. Είναι δυνατή άραγε σε μια τέτοια κοινωνία η εκπλήρωση της ως άνω συνταγματικής επιταγής;

Η απάντηση προφανώς είναι όχι, δεν είναι. Υπό τίνα έννοια είμαι ελεύθερος να αναπτύξω την προσωπικότητά μου, αν δεν μου επιτρέπεται να αριστεύσω, να κατακτήσω καμία επαγγελματική κορυφή, ακόμη και να πλουτίσω βρε αδερφέ;

Δεν νοείται συνεπώς ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας ούτε συμμετοχή στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας χωρίς να είναι εν τοις πράγμασιν ανοιχτές όλες οι θέσεις της κοινωνικής πυραμίδας σε κάθε πολίτη. Διότι η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας δεν νοείται μόνο ως απόλυτο μέγεθος, αλλά και ως σχετικό: αναπτυσσόμενος ανεβαίνω στον κοινωνικό ανελκυστήρα εις βάρος όσων δεν τα κατάφεραν και μένουν πίσω. Προς τι όμως, αν όλες οι θέσεις ήταν εκ γενετής κατειλημμένες;

Ας μην αυταπατώμεθα λοιπόν, τα ψηλά τα σκαλοπάτια της κοινωνίας είναι μετρημένα. Ζούμε σε μια πυραμίδα, με ευρεία βάση και μοναδική, απρόσιτη, συναρπαστική κορυφή, και όχι σε ένα βαρετό και ομοιόμορφο κύλινδρο. Και η κάθετη κοινωνική κινητικότητα είναι δισκελής, περιλαμβάνουσα ως αντίστροφη όψη της κοινωνικής ανόδου την δίδυμη αδελφή της: την κοινωνική κάθοδο. Ό,τι ανεβαίνει, (πρέπει να) κατεβαίνει κιόλας.

Εκτός όμως από το σκέλος της ελευθερίας, η κοινωνική κινητικότητα εδράζεται και στο σκέλος της ισότητας. Πράγματι, όταν το άρ. 4 παρ. 1 Σ προνοεί ότι

Οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου.

,

δεν θεσπίζει μόνο την ισοτιμία, αλλά και την ισότητα των ευκαιριών ως πρώτη και θεμελιώδη μορφή ισότητας. Και οι ευκαιρίες δεν είναι ίσες ούτε η συμμετοχή στον εν γένει κοινωνικό βίο ισότιμη, όταν εν τοις πράγμασι αναπαράγονται οι ίδιες και οι ίδιες αριστοκρατίες και τιμοκρατίες.

Όσο περισσότερο μεταβάλλεται διαχρονικά η κοινωνική σύνθεση της ιθύνουσας τάξης, τόσο πιο ελεύθερη και τόσο πιο ίση είναι η κοινωνία.

Τι σημαίνει αυτό όμως νομικά;

Κατά πρώτον, θα έλεγα ότι η κοινωνική κινητικότητα είναι χρήσιμη ως ερμηνευτική συνταγματική αρχή. Ειδικώτερα, αποτελεί συνταγματική αρχή υπό το φως της οποίας είναι ερμηνευτέες οι οικείες συνταγματικές διατάξεις, προπαντός δε και ο τριαδικός περιορισμός που εισάγει το ίδιο το άρ. 5 παρ. 1. Έτσι, μεταξύ μιας ερμηνείας των χρηστών ηθών που αυξάνει την κοινωνική κινητικότητα και μιας που την ελαττώνει, προτιμητέα, επί ίσοις όροις, είναι η πρώτη.

Πέραν τούτου, η κοινωνική κινητικότητα εμπλουτίζει το θετικό περιεχόμενο του δικαιώματος της γενικής ελευθερίας. Με άλλα λόγια, το κράτος ενεργώντας στο πλαίσιο του στάτους ποζιτίβους, οφείλει να προτιμά εκείνη την θεσμική διαμόρφωση που μεγιστοποιεί την κοινωνική κινητικότητα των πολιτών.

Κατά τρίτον, υπό το ειδικώτερο πρίσμα της διαγενεακής δικαιοσύνης, πρέπει να προτιμώνται εκείνοι οι θεσμοί που δυσχεραίνουν την ανακύκληση και την αναπαλαίωση των ίδιων οικογενειών, παρά πάσα έννοια προσωπικής αριστείας.

Η κινητικότητα ωστόσο αποτελεί καθαυτήν χωριστό (και μετρήσιμο!) μέγεθος. Ειδικά σε συνθήκες άνισης εισοδηματικής κατανομής, αναδεικνύει τον στατικό ή δυναμικό χαρακτήρα της και, άρα, την δικαιότητά της. Μεταξύ δύο εξίσου ανίσων εισοδηματικών κατανομών, δικαιότερη είναι η ασταθέστερη. Το αμέρικαν ντρημ έχει ουσία από πίσω του.

Γράφει σχετικά ο Φρήντμαν:

A major problem in interpreting evidence on the distribution of income is the need to distinguish two basically different kinds of inequality; temporary, short-run differences in income, and differences in long-run income status. Consider two societies that have the same distribution of annual income. In one there is great mobility and change so that the position of particular families in the income hierarchy varies widely from year to year. In the other, there is great rigidity so that each family stays in the same position year after year. Clearly, in any meaningful sense, the second would be the more unequal society. The one kind of inequality is a sign of dynamic change, social mobility, equality of opportunity; the other, of a status society. The confusion of these two kinds of inequality is particularly important, precisely because competitive free-enterprise capitalism tends to substitute the one for the other. Non-capitalist societies tend to have wider inequality than capitalist, even as measured by annual income; in addition, inequality in them tends to be permanent, whereas capitalism undermines status and introduces social mobility.

Είμαι βέβαιος ότι λίγο πολύ συμφωνείτε με αυτές τις σκέψεις. Για να το πάμε και λίγο παραπέρα.

Από τι εξαρτάται η κοινωνική κινητικότητα; Ισχυρίζομαι ότι ο υπ’ αριθμόν ένα παράγοντας είναι το επίπεδο εκπαίδευσης, και μάλιστα της τριτοβάθμιας (και μετατριτοβάθμιας…).

Αν όμως η δικαιότητα της κοινωνίας μας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την κοινωνική κινητικότητα, που εξαρτάται με την σειρά της σε μεγάλο βαθμό από την πανεπιστημιακή εκπαίδευση…

… μπορούμε να ανεχθούμε την ανεξέλεγκτη εισροή και εκροή φοιτητών από τα πανεπιστήμια, χωρίς δημόσιο έλεγχο;

Κάτι που πρέπει να συζητήσουμε μια άλλη φορά.