Περί της κοινωνικής κινητικότητας στο δικηγορικό επάγγελμα

Έχουμε πει ότι η κοινωνική κινητικότητα είναι σπουδαίο πράγμα, μην σας πω συνταγματική αρχή. Αλλά πώς να την μετρήσουμε; Ένας τρόπος είναι να συγκρίνουμε την σύνθεση ενός συνόλου πολιτών που κατέχουν ανώτατα αξιώματα σε δύο διαφορετικές χρονικές στιγμές, για παράδειγμα της Βουλής. Ίσως το κάνω και αυτό κάποια στιγμή, αλλά τώρα έτυχε να πέση το μάτι μου σε αυτό εδώ το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο της συναδέλφου Λύντιας Τρίχα.

Σε αυτό το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, περιέχεται στις σελ. 489 επ. και ο κατάλογος μελών του έτους 1899-1900 του ημέτερου Δικηγορικού Συλλόγου, αποτελουμένου εν όλω από 469 συναδέλφους (άρρενες προφανώς).

Λ. Τρίχα, Δικηγορείν Εν Αθήνας, Σελ. 489-494 by Αθανάσιος Αναγνωστόπουλος on Scribd

Ας αναζητήσουμε τώρα και τον αλφαβητικό κατάλογο των δικηγόρων Αθηνών του έτους 2001, τότε που δεν τά’σκιαζε όλα η φοβέρα των προσωπικών δεδομένων και μπορούσαμε να κουτσομπολέψουμε με την ησυχία μας.

katalogos_dikigoron by api-3705983 on Scribd

[Με την ενσωμάτωση του καταλόγου στην ανάρτηση μάλλον μόλις διέπραξα το αδίκημα της επεξεργασίας. Ή πρέπει να ζητήσω την συναίνεση των μερικών χιλιάδων συναδέλφων του καταλόγου. Κάτι τέτοιο]

Έχουμε τώρα δύο σύνολα, που απέχουν 101 έτη, χονδρικά λοιπόν τρεις γενιές. Το δεύτερο βέβαια είναι πολύ μεγαλύτερο από το πρώτο, ίσως και 50 φορές μεγαλύτερο. Αν διασταυρώσουμε τα επώνυμα του πρώτου καταλόγου στον δεύτερο, πόσα άραγε θα εμφανιστούν; Και τι θα σημαίνη αυτό για την κοινωνική κινητικότητά μας ως δικηγόρων;

Μην σκοτίζεστε, έκατσα και την έκανα εγώ την επίμοχθη εργασία. Το ποσοστό εμφάνισης είναι 282/469, ήτοι 60%.

Ακολουθούν οι παρατηρήσεις μου από αυτήν την συναρπαστική ιστοριοδίφηση:

Καταρχάς, στον κατάλογο του 1900 βρίσκουμε λαμπρές μορφές των νομικών γραμμάτων και της πολιτικής: τους Αγγελόπουλους Αθάνατους, εκδότες της Θέμιδος, τον Ιωάννη και τον Σπυρίδωνα Αραβαντινό, καθηγητής Δημοσίου Δικαίου ο πρώτος και Υπουργός Δικαιοσύνης ο δεύτερος, τον μετέπειτα Πρόεδρο της Βουλής Κωνσταντίνο Έσσλιν, τον Καθητητή Εκκλησιαστικού Δικαίου Ιωάννη Ευταξία, τον γενάρχη Ιωάννη Ζέπο, τον μετέπειτα Πρόεδρο του Αρείου Πάγου Αντώνιο Ζηλήμονα, τον Καθηγητή Ποινικού Δικαίου Τιμολέοντα Ηλιόπουλο, τον Πέτρο Θηβαίο, τον Δήμαρχο Αθηναίων και μετέπειτα Βουλευτή Λάμπρο Καλλιφρονά, τον μετέπειτα Βουλευτή και Υπουργό Περικλή Καραπάνο, τον Καθηγητή Ρωμαϊκού Δικαίου και τότε Πρύτανι Αλκιβιάδη Κρασσά, τον Βουλευτή και Υπουργό Νικόλαο Λεβίδη, τον μετέπειτα Καθηγητή Πολιτικής Δικονομίας Μιχαήλ Λιβαδά, τον μετέπειτα Βουλευτή και Υπουργό Θρασύβουλο Πετμεζά, τον μετέπειτα Δήμαρχο Αθηναίων Σπύρο Πάτση, τον Καθηγητή Ρωμαϊκού Δικαίου Κωνσταντίνο Πολυγένη, τον πρώην Πρωθυπουργό Δημήτριο Ράλλη, τον μετέπειτα Πρόεδρο του ΣτΕ Κωνσταντίνο Ρακτιβάν, τον Βουλευτή και Υπουργό Αλέξανδρο Σκουζέ, τον Καθηγητή Διεθνούς Δικαίου Γεώργιο Στρέιτ, τον μετέπειτα Υπουργό και Πρωθυπουργό Νικόλαο Τριανταφυλλάκο, τον μετέπειτα Πρωθυπουργό Παναγή Τσαλδάρη, τον Δημήτριο Τσάτσο, πατέρα του φιλοσόφου Κωνσταντίνου Τσάτσου, τον δημοκρατικό πολιτικό Γεώργιο Φιλάρετο, τον Θεόδωρο Φλογαΐτη, παππού (νομίζω) του Καθηγητή Διοικητικού Δικαίου Σπύρου Φλογαΐτη. Αυτά είναι όσα αναγνώρισα τουλάχιστον. Πέραν του κουτσομπολιού, η πινακοθήκη αυτή μας πείθει ότι το δικηγορικό σώμα, και μάλιστα ο Σύλλογος των Αθηνών, παρέχει ένα πολύ καλό πεδίο δοκιμών της κοινωνικής κινητικότητας, καθότι επίζηλη η συμμετοχή σε αυτόν. Οπότε το ερώτημα είναι αν η σύνθεσή του παραμένει λίγο πολύ σταθερή ή όχι μέσα στις δεκαετίες.

Επί της ουσίας τώρα, ας μην νομίση κανείς ότι αυτό το 60% είναι πραγματικό. Το αληθές ποσοστό, όσων δηλαδή δικηγόρων του 2001 είναι απόγονοι δικηγόρων του 1900, είναι πάρα πάρα πολύ μικρότερο, για να μην πω μηδενικό. Όπως είναι εύλογο, το ποσοστό των ταυτιζομένων ως προς το επώνυμο είναι γεμάτο από ψευδή θετικά, συνεπωνυμίες δηλαδή. Όπως και να το κάνουμε, οι Αναγνωστόπουλοι, οι Ιωαννίδηδες, οι Νικολάου, οι Παπανδρέου και οι Σταυρόπουλοι δεν θα λείψουν από κανένα κατάλογο. Το αντίστροφο, ήτοι το ψευδές αρνητικό, άρα ένα επώνυμο που υπάρχει στον κατάλογο του 2001, όχι όμως στον κατάλογο του 1900, αν και σχετίζεται οικογενειακώς με κάποιο άλλο επώνυμο που υπήρχε το 1900 είναι μεν πιθανό, πχ το γραφείο να κληρονομήθηκε από τον γαμβρό ή τον ανιψιό, το βρίσκω όμως αμελητέο.

Πώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι η συντριπτική πλειονότητα των γραφείων δεν κληρονομήθηκε και, άρα, η σύμπτωση επωνύμων μεταξύ 1900 και 2001 είναι ακριβώς αυτό, σύμπτωση, και όχι συγγένεια; Απολύτως ασφαλείς δεν μπορούμε να είμαστε, αλλά ανθρωπίνως ασφαλείς ναι. Προς τούτο έχουμε ένα πολύ απλό εργαλείο: τα ασυνήθη επώνυμα.

Πράγματι, σχεδόν όλα τα ασυνήθη ονόματα εξαφανίστηκαν 100 χρόνια μετά: Αγοραστόπουλος, Ακάκιος, Αλβάνας, Ανέζης, Βακράτσας, Βαλλώσης, Βενεής, Βουβόπουλος, Γιαγλόπουλος, Γιασεμολαδάς, Γλυκοφρύδης, Δαμβέργης, Δαργέντας, Διογενίδης, Ευταξίας, Ζαλούχος, Ζηλήμων, Καλκανδής, Καλλισπέρης, Καλφαρέντζος, Καρυότογλους, Κιβωτός, Κλεισαριστός, Κοκκάδης, Κομποθρέκας, Λαπουσιάδης, Λάφης, Λογιωτατίδης, Μανταφούνης, Μελισσείδης, Μοσχονήσιος, Μπογιατζόγλου, Μπρισιμιτζάκης, Οριγώνης, Παλαμίδης, Παπουτσόπουλος, Πασπάτης, Πασχαλίγγος, Πηλάλας, Πιττακός, Πλατύς, Πολυγένης, Πρινόπουλος, Ρακτιβάν, Ροβολόπουλος, Σαλιβερόπουλος, Σινάνης, Σκάσης, Σουλτάνης, Στεκόπουλος, Σώχος, Ταβουλαρίδης, Τσαλδάρης, Τσαμπόγας, Φαράγγας, Φαρμακόπουλος, Φραγκίστας, Φωτοβάσος, Χαρτουλάρης, όλοι εξαφανισμένοι. Μαζί τους εξαφανίστηκαν τα λίγα βαυαρικά επώνυμα, όπως Έσσλιν, Μίνδλερ και Στρέιτ, οι οικογένειες ή τα επώνυμα των αγωνιστών της Επανάστασης, όπως οι Ναπολέων Κανάρης, Κωνσταντίνος Κολοκοτρώνης, Θρασύβουλος Πετμεζάς, καθώς και μερικά παλαιών αθηναϊκών οικογενειών, όπως Καλλιφρονάς, Κολιάτσος, Πάτσης, Σκουζές. Σε πιάνει η καρδιά σου λίγο, γιατί σε πολλές από αυτές τις περιπτώσεις δεν έχουμε εξαφάνιση του δικηγορικού επαγγέλματος από την οικογένεια, αλλά εξαφάνιση της ίδιας της οικογένειας, ή τέλος πάντων του αρσενικού κλάδου της. Παρατηρήστε ότι 2,5 γενιές μετά την έλευση του Όθωνα η βαυαρική αρχηγεσία της εποχής παράγει μόλις 3 δικηγόρους, ενώ άλλους 3 προσάγουν οι απόγονοι των στρατιωτικών ηγετών της Επανάστασης.

Όσο και αν δεν μπόρεσα να συγκεκριμενοποιήσω αριθμητικά το ποσοστό της κοινωνικής κινητικότητας στους δικηγόρους Αθηνών, νομίζω ότι εξάγεται αβίαστα το συμπέρασμα ότι, ακόμη και σε αυτήν την προνομιακή λέσχη, η συμμετοχή δεν είναι κληρονομικά εξασφαλισμένη σε βάθος χρόνου. Αν παρατηρήσατε, πολλοί από τους πινακογραφούμενους είχαν παιδιά ή γονείς σε σπουδαίες θέσεις των γραμμάτων ή της πολιτικής, των περισσότερων όμως τα εγγόνια ή τα δισέγγονα δεν αναφέρονται.

Homines novi εισδύουν σε κάθε γενιά και στο τέλος ψηφίζουν ΠΑΣΟΚ.