Κράτος, συνεταιρισμοί, καταδότες

Στην ‘Καθημερινή’ σήμερα δημοσιεύεται ένα ενδιαφέρον θέμα για την άνοδο και την πτώση της Ενωσης Αγροτικών Συνεταιρισμών Ροδόπης. Ενας παλιός συνεταιριστής, ο πρώτος που εκανε ενυπόγραφη καταγγελία στην κυβέρνηση για την οικονομική κακοδιαχείριση, λέει, μεταξύ άλλων: “Για την κατάρρευση του συνεταιριστικού φταίνε όλες οι κυβερνήσεις, αλλά και οι αντιπρόσωποι … Το συνεταιριστικό είχε μια δομή λειτουργίας και ελέγχου. Η ΑΤΕ ήλεγχε τις πράξεις και τα καμώματα των διοικήσεων. … Η αρμόδια υπηρεσία καταργήθηκε … και εκείνη στη στιγμή οι συνεταιρισμοί βρέθηκαν στο έλεος του θεού.” Ούτε λίγο ούτε πολύ, λέει οτι φταίει το κράτος επειδή δεν έκανε ελέγχους. Θεωρεί αυτονόητο ότι οι συνεταιρισμοί ήταν ανίκανοι να ελέγξουν τις διοικήσεις από μόνοι τους. Σύμφωνα με το ρεπορτάζ, τα μέλη δεν ήθελαν να τα χαλάσουν με τις διοικήσεις, γιατί οι συνεταιρισμοί προσλάμβαναν πολύ κόσμο (συγγενεις των μελών), με προνόμια που εκτείνονταν από πλασματικά επιδόματα ανεργίας, μέχρι συντάξεις από τα 45.

Το απόσπασμα αφιερώνεται σε όσους επιμένουν οτι κυρίως οι πολιτικοί φταίνε για την κατάρρευση της οικονομίας. Φταίει εξίσου η οικονομική νοοτροπία του καιροσκοπισμού (με την παιγνιοθεωρητική έννοια, αυτού που δεν τηρεί τους κανόνες της συνεργασίας που θα απέδιδαν το μεγαλύτερο ώφελος στο σύνολο) που χαρακτηρίζει την πλειονότητα των Ελλήνων.

Σε μια κοινωνία μικρών παραγωγών, οι συνεταιρισμοί θα ήταν η ιδανική λύση για να υπάρξουν οικονομίες κλίμακας χωρίς προλεταριοποίηση. Αλλά δεν νοείται συνεταιρισμός που εξαρτά τη λειτουργία του κυρίως από την καταστολή που θα επιβάλει μια ανώτερη αρχή. Οι ερευνητές των συστημάτων διακυβέρνησης θεωρούν οτι η πετυχημένη διαχείριση των κοινόχρηστων αγαθών, όπως είναι τα περιουσιακά στοιχεία των συνεταιρισμών (εγκαταστάσεις, συνεργεία, κεφάλαιο κίνησης), προϋποθέτει, ανάμεσα σε άλλα, να υπάρχουν μέλη με την κατάλληλη νοοτροπία. Η  Elinor Ostrom (βραβείο Νόμπελ Οικονομικών), ορίζει τρεις τύπους μελών, τους ‘συνεργάσιμους υπό προϋποθέσεις’ (conditional cooperators — που κατ’ αρχάς τηρούν τους κανόνες, αλλά παύουν να τους τηρούν όταν επικρατούν οι καιροσκόποι), τους ‘ορθολογικά εγωιστές’ (rational egoists — που είναι καιροσκόποι), και τους ‘εκούσιους τιμωρούς’ (willing punishers). Η τελευταία ομάδα (που συνήθως είναι υποσύνολο της πρώτης), πρέπει να αναλάβει προσωπικό κόστος για να τιμωρηθούν οι καιροσκόποι και να τηρηθούν οι κανόνες. Να αφιερώσει χρόνο, να πληρώσει δικηγόρους, να συγκρουστεί με τους συγχωριανούς, κτλ.

Οι Ελληνες όχι μόνο δεν είμαστε εκούσιοι τιμωροί του διπλανού μας, αλλά θεωρούμε ‘καταδότη’ όποιον καταγγέλει σπατάλες, παραβάσεις κτλ. Η στάση μας θα είχε ηθική αξία απέναντι σε μια ξένη, καταπιεστική εξουσία. Οταν όμως οι κανόνες που παραβιάζονται με την ανοχή μας είναι αυτοί που συντηρούν ένα συλλογικό μας αγαθό, τότε είμαστε άξιοι της τύχης μας.

Προσθήκη: Υπάρχει όμως και η άποψη οτι οι συνεταιρισμοί καταστράφηκαν από τη διαπλοκή των στελεχών τους με τα κόμματα, με το δημόσιο χρήμα, κτλ. Είναι αλήθεια — μέχρι ένα σημείο. Πιο σωστό είναι οτι οι συνεταιρισμοί άνθισαν στην πασοκική Ελλάδα *επειδή* υπήρχε δημόσιο χρήμα (δηλαδή αλλωνών και δωρεάν)  για να φαγωθεί. Ο πραγματικός λόγος ύπαρξης τους ήταν οι επιδοτήσεις και τα (αγύριστα) δανεικά. Αρα ποτέ δεν στήθηκαν για να διαχειριστούν ένα συλλογικό αγαθό, αλλά συνασπίστηκαν για να εισπράξουν ωφέλη από τρίτους, που θα μπρούσαν να τα  διαμοιράσουν ιδιωτικά, είτε ως μίζες, είτε ως αργομισθίες.

Οι συνεταιρισμοί θα ήταν υγιείς, αν είχαν δημιουργηθεί από τα μέλη για να ενώσουν τις δυναμεις τους σε κοινή παραγωγική προσπάθεια, που προϋποθέτει αρχικά προσωπική επένδυση και θυσία μέχρι να αποδόσει η συνεργασία, χωρίς επιδοτήσεις κτλ. Ακριβώς όμως επειδή δεν υπάρχει νοοτροπία συνεργασίας, *τέτοιοι* συνεταιρισμοί δεν έγιναν στην Ελλάδα, τουλάχιστο μεταπολεμικά. (Τα πριν δεν τα γνωρίζω. Υποπτεύομαι όμως οτι ποτέ δεν υπήρχαν οι κοινότητες της αγαστής συνεργασίας που αναπολούν μερικοί όπως ο Χρ. Γιανναράς).

Οι συνεταιρισμοί των βορειοευρωπαϊκών χωρών είναι το καλό παράδειγμα. Εκεί όμως έχουν προτεσταντική παράδοση, που σημαίνει οτι έχουν εσωτερικεύσει τους κανόνες της συνεργασίας. Δεν χρειάζονται ούτε έξωθεν αστυνόμευση, ούτε έξωθεν κίνητρα για να συνεργαστούν.