Ελληνική επιχειρηματικότητα ή ελληνική καινοτομία;

…σχόλιο στο «Ελληνική επιχειρηματικότητα: Χθες, σήμερα, αύριο…» του Βασίλη Θεοχαράκη

Το σχετικά (πλέον) πρόσφατο άρθρο του κ. Θεοχαράκη στην Καθημερινή αποτελεί κατά την γνώμη μου διαφωτιστικό για τον προσδιορισμό του προβλήματος του ελλείμματος επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα.

Πόσοι από τους νέους μας τολμούν να δημιουργήσουν τη δική τους επιχείρηση και να αφοσιωθούν σε αυτή; Κι αν επιχειρήσουν, έχουν ως στόχο τους την παγκόσμια αγορά; Φοβάμαι πως όχι. Η πρώτη μας σκέψη είναι η επιλογή “ασφαλών” λύσεων που συχνά ενισχύονται ή και ακόμη επιβάλλονται από το οικογενειακό μας περιβάλλον. Πιο συγκεκριμένα, αν εγκαταλείψουμε το όνειρο για μία από τις περιορισμένες θέσεις του Δημοσίου, αναζητούμε απεγνωσμένα μία καθώς πρέπει δουλειά σε ένα μεγάλο οργανισμό όπως κάποια τράπεζα ή πολυεθνική.

Πέρα βέβαια από την γενική κουλτούρα ασφαλών επιλογών (δημόσιο, υπάλληλος, κτλ.), το πρόβλημα μεγενθύνεται από τις δυσκολίες που επέρχονται από την γραφειοκρατεία του ελληνικού κράτους, τις αντιλήψεις του πληθυσμού της χώρας περί της αγοράς (μικρή/εγχώρια και όχι παγκόσμια αγορά) καθώς επίσης, σε λίγο διαφορετικό επίπεδο, τις αποτυχίες των χρηματοοικονομικών αγορών, τις εξωτερικότητες στην παραγωγή της γνώσης και άλλες παραμέτρους οι οποίες σε ένα σύστημα αγοράς οδηγούν σε χαμηλά – μη κοινωνικά βέλτιστα – επίπεδα έρευνας και ανάπτυξης (Ε&Α). Ο συνδυασμός αυτών των παραγόντων δυστυχώς επιβάλλει μια δυναμική που περιορίζει δημιουργικές επιχειρηματικές ιδέες νέων ανθρώπων. Ο βαθμός δυσκολίας αντιμετώπισης αυτών των εμποδίων βέβαια διαφέρει. Η κουλτούρα είναι κάτι που μεταβάλλεται πολύ δύσκολα, πολιτικές του ελληνικού κράτους αλλάζουν με αρκετή δυσκολία (αλλά συγκριτικά πιο εύκολα και γρήγορα από την κουλτούρα μας) ενώ το θέμα του μεγέθους της αγοράς είναι πιθανώς τεχνητό θέμα – υπόθεση εκπαίδευσης του πολίτη – μιας και το εμπόδιο τίθεται από την αντίληψή μας για την δυνατότητά μας να διεισδύσουμε στην παγκόσμια αγορά. Το κράτος, όπως και σε άλλες εκφάνσεις οικονομικής δραστηριότητας, συνεπώς λειτουργεί παράλληλα ως εμπόδιο (γραφειοκρατία) αλλά και ως βοηθητικός τροχός (δημόσια επένδυση σε Ε&Α) αλλά δεν κρίνεται ως απαραίτητα ο κυριότερος παράγοντας για την ύπαρξη ή και την δυσκολία λύσης του προβλήματος.

Κάτι που βρίσκω πως λείπει από το άρθρο – και το βασικό θέμα του παρόντος – είναι η αναφορά στο θέμα του πνεύματος καινοτομίας στην Ελλάδα. Η καινοτομία αποτελεί κύριο εργαλείο για την επιχειρηματικότητα (σύμφωνα με την ανάλυση του Drucker τουλάχιστον – και αυτή την θεώρηση χρησιμοποιώ). Η αίσθηση που έχω διαβάζοντας το άρθρο είναι πως ο συγγραφέας υποθέτει πως το πνεύμα καινοτομίας είναι σε κάποιο βαθμό πραγματικότητα στη χώρα μας και πως η επίλυση του προβλήματος της γενικότερης κουλτούρας – η ενθάρρυνση ανάληψης ρίσκου για παράδειγμα – μπορεί να αποδώσει καρπούς υπό την μορφή της αυξημένης επιχειρηματικότητας. Συνυπάρχει λοιπόν κάποιο καινοτόμο πνεύμα μέσα στην γενικότερη κουλτούρα του βολέματος; Και πως μπορεί να εξηγήσει κανείς την πιθανή παράλληλη ύπαρξη μιας κριτικής μάζας καινοτόμων ατόμων (που περιορίζονται από την διάδραση κρατικών και γενικότερων κοινωνικών συνθηκών) και της γενικότερης κουλτούρας; Δεν θα περίμενε κανείς πως το πρώτο θα επιδρούσε στο δεύτερο (και πως δεν θα βιώναμε μόνο το αντίστροφο).

Άξιο αναφοράς είναι πως η δημιουργικότητα στην Ελλάδα δεν φαίνεται να βρίσκεται σε τρομερό έλλειμμα (ιδιαίτερα στον τομέα των καλών τεχνών και των γραμμάτων) – η δημιουργικότητα σε αυτούς τους τομείς προωθείται ενεργά από διάφορους φορείς στην κοινωνία μας. Η δημιουργική σκέψη και πράξη πάσχει βέβαια στο επίπεδο αντικειμένου (artifact), προϊόντος ή υπηρεσίας με χρηστικότητα στην καθημερινότητα μας. Μια απλή ανάγνωση του περιοδικού “Καινοτομία, Έρευνα και Τεχνολογία” δείχνει σημάδια καλυτέρευσης του επιπέδου καινοτομίας στη χώρα (εδώ ένα πρόσφατο παράδειγμα) αλλά ακόμα βρισκόμαστε αρκετά βήματα πίσω από άλλες Ευρωπαϊκές χώρες.

Η προσωπική μου γνώμη είναι πως η θέλησή μας για δημιουργία με στόχο την καλυτέρευση της ζωής μας και της ζωής των συνανθρώπων μας είναι ένα από τα πιο ουσιαστικά ζητήματα στην αναζήτηση μεθόδων οικονομικής ανάπτυξης για τον τόπο μας. Το ερώτημα φυσικά παραμένει: πως μπορούμε να αξιολογήσουμε αν υπάρχει όντως μια κριτική μάζα ανθρώπων που απλά χρειάζεται την ενθάρυνση του κοινωνικού περίγυρου ή αν το πρόβλημα είναι πιο βαθύ, εστιάζοντας σε νέες γενιές που πρέπει να μεγαλώσουν με διαφορετικά πρότυπα.

Φυσικά, το πνεύμα καινοτομίας δεν είναι συνέπεια των οιοδήποτε κοινωνικών και οικονομικών “κανόνων του παιχνιδιού” π.χ. το σύστημα της αγοράς (ένα θέμα που έχει αναλυθεί από οικονομολόγους από τον καιρό του Schumpeter την δεκαετία του ’30). Στα πλαίσια του συστήματος της αγοράς, η ίδια η καινοτομία βέβαια έχει συνδεθεί με την δομή της αγοράς (ποια δομή δηλαδή, μονοπώλιο vs. τέλειος ανταγωνισμός, ενισχύει την καινοτομία). H διαμάχη δεν έχει επιλυθεί μέχρι σήμερα αλλά πολλά από τα επιχειρήματα εναντίον των μονοπωλίων είναι αρκετά πειστικά. Δεχόμενοι πως διαφορετικοί βιομηχανικοί τομείς προϋποθέτουν διαφορετικές δομές αγοράς ούτως ώστε να δημιουργηθούν τα κίνητρα για καινοτομία, το γενικό συμπέρασμα είναι πως η καινοτομία εντός ενός συστήματος αγοράς θα βρει το δρόμο προς την εμπορευματοποίηση και το αποτέλεσμα είναι θεμιτό όταν η αγορά είναι ώριμη και λειτουργεί σε σωστή θεσμική βάση.

Στο άρθρο υποστηρίζεται πως η επιχειρηματικότητα πρέπει να γιορτάζεται συχνά και να επιβραβεύεται από την κοινωνία. Συγκεκριμένα για την Ελλάδα στις μέρες μας, δεν πείθομαι εύκολα πως το συγκεκριμένο εργαλείο μπορεί να αποτελέσει την καλύτερη μέθοδο μεταβολής της νοοτροπίας των νέων – μήπως έτσι τοποθετούμε «το κάρο μπροστά από το άλογο»; Βραβεία και τελετές θα εμπνεύσουν νέους ανθρώπους που έχουν ήδη αναπτύξει την προαπαιτούμενη νοητική στάση αλλά ίσως δεν θα πείσουν ένα αρκετά μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού της χώρας να αναθεωρήσει τις ιδέες του περί του ρόλου των επιχειρήσεων στο ευρύτερο κοινωνικό-πολιτικό γίγνεσθαι. Οι επιχειρήσεις θα μπορούσαν κάλλιστα να δώσουν έμφαση στην ανάγκη δημιουργικότητας σε επίπεδο προϊόντος ή υπηρεσίας, και ίσως όχι αρχικά με έμφαση στην εμπορευματοποίηση του προϊόντος. Η καλλιέργεια πνεύματος καινοτομίας στις μικρότερες ηλικίες προέχει της καλλιέργειας του πνεύματος του επιχειρείν. Το δεύτερο είναι επίσης αναγκαίο αλλά έπεται του πρώτου. Ας μην ξεχνάμε επίσης πως το καινοτόμο πνεύμα είναι επίσης προϋπόθεση για ένα εναλλακτικό οικονομικό περιβάλλον με πιο ήπιες κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις.

Στο τέλος, ο κ. Θεοχαράκης κλείνει με μια αναφορά στην σχιζοφρενενική μας στάση στο θέμα της σύνδεσης της παιδείας με την εργασία:

[…] αντί να γιορτάζουμε την επιχειρηματικότητα καθημερινά, πιο συχνά βλέπουμε πλακάτ που δεν θέλουν τις επιχειρήσεις και την επιχειρηματικότητα κοντά στις πανεπιστημιακές σχολές. Είναι παράδοξο το γεγονός ότι συγχρόνως αναζητούμε ανάπτυξη και υψηλή απορροφησιμότητα των αποφοίτων, ενώ η σύνδεση της γνώσης με την αγορά συχνά καταπολεμάται.

Η Ελλάδα χρειάζεται πολίτες με πνεύμα καινοτομίας – άτομα με όνειρα για ένα καλύτερο μέλλον που θα σκεφτούν για τα καθημερινά μας προβλήματα και τις πιθανές λύσεις τους – εντός και εκτός συστήματος αγοράς. Κάποια από αυτά τα άτομα θα δημιουργήσουν επίσης παραγωγικές επιχειρήσεις και την επιπρόσθετη “αξία” που θα βοηθήσει στον τερματισμό του αδιεξόδου της “γενεάς των 700 ευρώ”. Δυστυχώς, υπό την παρούσα κατάσταση στα πανεπιστήμια και τεχνολογικά ιδρύματα της χώρας, οι ρυθμοί αλλαγής στο επίπεδο καινοτομίας και επιχειρηματικότητας θα παραμείνουν αργοί. Μέχρι τη στιγμή που θα εμπλακούμε σοβαρά στη διαδικασία δημιουργίας αξίας (με την οποία θα πληρωθούν οι σημερινοί οιωνεί-παραγωγικοί και ατυχώς χαμηλόμισθοι Έλληνες), οι νέοι στη χώρα μας θα συνεχίσουν να στηρίζονται στις οικογενειακές παροχές (ή στην αυξημένη φορολογία των ίδιων οικογενειών που στηρίζει αυτή την πολυπόθητη θέση στο δημόσιο). Εως τότε αφήστε με να ονειρεύομαι για την μέρα που θα δούμε σημάδια αλλαγής της γενικότερης κουλτούρας… ίσως, για παράδειγμα, με την μορφή ενός ελληνικού Instructables, ενός Make αλλά και την άνθιση εταιριών τύπου Squid Labs. Η αλήθεια είναι πως στο μπλογκοχωριό και το ελληνικό διαδύκτιο γενικότερα, οι συγκεκριμένες τάσεις έχουν αρχίσει να γίνονται πραγματικότητα. Έπεται όμως συνέχεια;