Διαφάνεια και ελληνικές λύσεις εναντίον της πανδημίας

Δημοσιεύθηκε σε λίγο διαφορετική έκδοση στην Καθημερινή

«η βασική αιτία διασποράς του ιού, στην Ελλάδα και σε ολόκληρη την Ευρώπη, ήταν η διασκέδαση νέων ανθρώπων»
Κυριάκος Μητσοτάκης, Πρωθυπουργός

Μπαίνοντας βαθύτερα στο δεύτερο κύμα της πανδημίας, έρχονται μνήμες, και μέτρα, από το πρώτο. Υπάρχει διαφορά όμως: ξέρουμε πολύ περισσότερα για τον ιό και την αντιμετώπιση του, και είχαμε χρόνο για ετοιμασίες, αμφότεροι κράτος και πολίτες. Θεωρώ ότι είναι καιρός για διαφάνεια στην διαχείριση της πανδημίας, και για λύσεις που θα είναι προσαρμοσμένες στις ελληνικές ιδιαιτερότητες.

Το μεν πρόβλημα της διαφανούς επικοινωνίας χρονίζει. Ανέκαθεν αξιωματούχοι θεωρούν ότι αντιμετωπίζουν παιδάκια, όχι ενήλικες (δυστυχώς συχνότατα ο λαός ανταποκρίνεται στις προσδοκίες τους, φερόμενος παιδιάστικα). Τον Απρίλιο το επείγον και αβέβαιο της κατάστασης ίσως δεν επέτρεπε ανοιχτή, λεπτομερή επικοινωνία. Αυτό όμως δεν συντρέχει πια.* Πρέπει να δούμε τα δεδομένα, ανοιχτά και χωρίς υπερβολές.

Ποια είναι τα καθαρά δεδομένα, ειδικά από την Ελλάδα, μια και διαφέρουμε από άλλες χώρες σε κοινωνικές συνήθειες και κλίμα; Φταίει η διασκέδαση των νέων αφ’εαυτού; Έγινε υπερμετάδοση σε ανοιχτούς χώρους, έστω και όπου υπήρξε συνωστισμός; Δεν είναι μόνο θέμα ακεραιότητας αλλά και πραγματισμού: λανθασμένα πορίσματα δίνουν κακές λύσεις. Που στηρίζει η επιτροπή ειδικών τα συμπεράσματα της;

Ενώ δυστυχώς ο ΕΟΔΥ επιμένει να μην δημοσιεύει δεδομένα για στοιχειώδη έστω ανάλυση, διεθνώς είναι σαφές ότι οι συνθήκες διάδοσης covid-19 είναι πολύ ευνοϊκότερες σε κλειστούς χώρους (βλ. εξαιρετική σύνοψη της Ελ Παις, αναδημοσιευμένο στην Καθημερινη). Μάλιστα, ούτε καν η μάσκα δεν είναι πανάκεια. Έστω συνάντηση 6 ατόμων σε γραφείο για 4 ώρες. Φοράνε όλοι μάσκα. Φεύγουν οι καλεσμένοι και ο οικοδεσπότης αφαιρεί την μάσκα, θεωρώντας ότι είναι ασφαλής; Φυσικά δεν είναι! Ακόμα και με μάσκες θα κολλούσαν 4 στα 5 άτομα! Πόσο μάλλον αν την βγάλεις σε χώρο γεμάτο ιό! Παρομοίως συχνή περίπτωση, ο οικοδεσπότης κάθεται μόνος στο γραφείο χωρίς μάσκα, όσο περιμένει τους υπόλοιπους; Κίνδυνος θάνατος. Καθόλου περίεργο ότι στην Βρετανία σήμερα τα σούπερμαρκετ είναι ο Νο 1 τόπος διάδοσης! Και προ εγκλεισμού, η αυξημένη διάδοση σε χώρους εστίασης/ψυχαγωγίας κατά κανόνα αφορούσε κλειστό χώρο, όχι υπαίθρια.

Ότι η διάδοση είναι τόσο ευκολότερη σε κλειστούς χώρους, ακόμα κι όταν οι άνθρωποι νομίζουν ότι φέρονται υπεύθυνα, λύνει σειρά μυστηρίων. Γιατί την γλύτωσε η Ελλάδα ως τον Οκτώβριο, παρά το γεγονός ότι η κινητικότητα των πολιτών ήταν ιδιαίτερα αυξημένη πριν καν λήξει η πρώτη καραντίνα; Γιατί τα επί μήνες γεμάτα υπαίθρια μπαρ/ταβέρνες δεν οδήγησαν σε επιδημική έκρηξη; Γιατί έχουμε τώρα τέτοια ανατροπή προς το πολύ χειρότερο, πρώτα στην βόρεια Ελλάδα με την νότια να ακολουθεί (Γράφημα 1); Είναι δυνατόν να φταίει απλά η διασκέδαση των νέων, όταν το καλοκαίρι διασκέδαζαν πολύ εντονότερα;**

Αν ισχύει ότι πληρώνουμε το κλείσιμο παραθύρων και ημιυπαίθριων με το που πέσει η θερμοκρασία κάτω από 20°C, τότε η στρατηγική κατά της επιδημίας θέλει τουλάχιστον ραφινάρισμα. Μιλώ για ήπια μεσοπρόθεσμη στρατηγική, που μπορεί να είναι συμπεριφορικά βιώσιμη για καιρό***, πέρα από όποιους βραχυπρόθεσμους πλήρεις εγκλεισμούς χρειαστούν.

Η στροφή εναντίον των κλειστών χώρων αλλάζει πολλά. Αντί να κλείνουμε υπαίθριους χώρους, έστω ψυχαγωγίας, πρέπει να σπρώχνουμε τον κόσμο προς αυτούς, όσο υπάρχουν ελεγχόμενες αποστάσεις. Γιατί η ανθρώπινη συμπεριφορά βρίσκει υποκατάστατα. Οι συναντήσεις δεν θα σταματήσουν εντελώς, ούτε με καθολικό εγκλεισμό (σε πολυκατοικίες μένουμε σχεδόν όλοι, κανείς δεν εμποδίζει συναντήσεις με γείτονες). Υπό μερικό εγκλεισμό, κάθε συνάντηση που πια απαγορεύεται σε ανοιχτό χώρο, μπορεί να γίνει με νόμιμη αιτιολογία ή πρόφαση σε κλειστό. Αν υποθέσουμε ότι με περιορισμούς κυκλοφορίας σπρώξουμε 1 στις 5 συναντήσεις σε κλειστό χώρο, μπορεί επιδημιολογικά να είναι χειρότερο! Γιατί η διάδοση είναι πολλαπλάσια ευκολότερη.

Ο βασικός κανόνας πρέπει να είναι πλήρης απαγόρευση σε μπαρ, ταβέρνες κτλ να εξυπηρετούν σε κλειστό χώρο. Αυτό είναι ασυνήθιστο για μας, γιατί έχουμε αγάπη στο βόλεμα, ακόμα κι αν διακινδυνεύουμε βαριά ασθένεια. Σκεφτείτε το κάπνισμα, που για δεκαετίες δεχόμασταν σε κλειστούς χώρους (και ενίοτε συνεχίζει, παράνομα), χωρίς ανοιχτά παράθυρα ούτε καλό εξαερισμό, για να μην αισθανθούμε λίγο κρύο. Σε κλασική επίδειξη χρονικής μυωπίας, προτιμάμε φαίνεται τον καρκίνο από το ξεβόλεμα. Καιρός όμως να ξεβολευτούμε τώρα ενάντια στον covid-19 παρά να περάσουμε όλο τον χειμώνα κλεισμένοι σπίτι.

Παρομοίως πρέπει να αποθαρρύνονται τα κλειστά καταστήματα, από σούπερμαρκετ έως ψητοπωλεία. Για τα μεν, προφανώς η παράδοση κατ’οικον είναι λύση. Αλλά όλα τα μαγαζιά λιανικής πρέπει να έχουν και υποχρέωση παράδοσης στην έξώπορτα του καταστήματος, με φορητή πληρωμή. Γιατί να μπεις μέσα για να παραγγείλεις/πληρώσεις ένα σουβλάκι ή να αγοράσεις μια κονσέρβα τόνο;

Για να συμβούν όλα αυτά πρέπει να επικοινωνηθεί σαφώς ότι οι μάσκες δεν είναι στολές βιολογικού πολέμου – επιτρέπουν την έξοδο σωματιδίων, ειδικά όταν δεν φοριούνται σωστά. Όπως είπαμε, η παραμονή ωρών σε εντελώς κλειστό χώρο, ακόμα και με μάσκα, επιτρέπει διάδοση. Πρέπει λοιπόν το κράτος να ενθαρρύνει όλες οι συναντήσεις να γίνονται διαδικτυακά (όπως κάνουμε εδώ και μήνες στα πανεπιστήμια μας, με ακόμα και δεκάδες συμμετέχοντες). Αν κάποια συνάντηση πραγματικά πρέπει να γίνει από κοντά, να γίνεται σε ανοιχτό χώρο ή έστω αεριζόμενο.

Περισσότερη και καλύτερη επικοινωνία του πώς διαδίδεται ο ιός λοιπόν, και συνειδητοποίηση από πλευράς πολιτείας ότι υπάρχει σχέση υποκατάστασης μεταξύ κλειστών και ανοιχτών χώρων. Σε μια χώρα που θα μπορούσαμε να ζούμε υπαίθρια 320 μέρες τον χρόνο, ίσως είναι καλύτερο να ξεβολευτούμε λίγο, παρά να γίνουμε ερημίτες μέχρι να κατέλθει ο από μηχανής θεός του εμβολίου.

Υποσημειώσεις

*Πολλοί πιστεύουν ότι «οι Έλληνες δεν καταλαβαίνουν αν δεν τους φωνάξεις». Διαφωνώ. Οι ειδικοί πρέπει να επικοινωνούν καθαρά την γνώση τους για τον ιό και πώς μεταδίδεται, χωρίς υπερβολές, για ηθικούς αλλά και παιδαγωγικούς λόγους: είναι καιρός να περάσουμε από την ισορροπία ειδικοί υπερβάλουν-πολίτες αγνοούν, σε μια ισορροπία ειλικρινών ειδικών και υπεύθυνων πολιτών. Η υπερβολή στην επικοινωνία, για λόγους προφύλαξης του λαού από τα λάθη του, ίσως έχει ευγενείς σκοπούς, αλλά τελικά είναι αντιπαραγωγική. Μπορείς να κοροϊδέψεις κάποιους για κάποιες φορές, αλλά όχι όλον τον κόσμο όλη την ώρα. Όσο η επιδημία εξαπλώνεται στην Ελλάδα οι άνθρωποι αποκτούν εμπειρία από πρώτο ή δεύτερο χέρι. Σήμερα σχεδόν όλοι ξέρουμε κάποιον που κόλλησε, αλλά και κάποιο που ήρθε σε επαφή με κρούσμα και δεν κόλλησε. Αν το κράτος επικοινωνεί πατερναλιστικά πιστεύοντας ότι οι άνθρωποι είναι άμυαλοι, κινδυνεύουμε η επικοινωνία να συγκρούεται με την καθημερινή εμπειρία. Και φυσικά όταν συγκρούονται τα δύο, κερδίζει το δεύτερο.

**Στον ίδιο λόγο ο πρωθυπουργός είπε: «Αν η έξαρση του δεύτερου κύματος συνδεόταν με το άνοιγμα του τουρισμού θα έπρεπε να την είχαμε δει τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο». Αν ισχύει ότι δεν φταίει ο τουρισμός, επειδή δεν είχαμε έκρηξη το καλοκαίρι, δεν ισχύει προφανώς το ίδιο και για την διασκέδαση των νέων, που σίγουρα είναι πολύ εντονότερη τον Αύγουστο; Κοιτώντας τα δεδομένα, μια πιο εύλογη ιστορία λέει ότι μετά τον πρώτο εγκλεισμό η διάδοση του ιού ήταν πολύ αργή. Δύο δομικές αλλαγές συνέβησαν (Γράφημα 2): πρώτα η μαζική είσοδος τουριστών και ανάμειξη με γηγενείς στα νησιά έφερε απόλυτη αύξηση κρουσμάτων τον Αύγουστο. Με το που μειώθηκε ο τουρισμός η διάδοση ήταν υπό έλεγχο. Στην δεύτερη δομική αλλαγή όμως, η πτώση της θερμοκρασίας έφερε εκτόξευση κρουσμάτων και επιτάχυνση της επιδημίας. Η εκτίμηση της ταχύτητας διάδοσης της ασθένειας μέσω ενός επιδημιολογικού μοντέλου το επιβεβαιώνει (Γράφημα 3).: υπήρξαν δύο κορυφώσεις, μέσα Αυγούστου και αρχές Νοεμβρίου. Φυσικά η κορύφωση έπεται της γενεσιουργού αιτίας επιτάχυνσης της επιδημίας κατά 10-15 μέρες.

***Tον Απρίλιο προειδοποιούα στην Κ ότι η ανθρώπινη υπομονή δεν είναι απεριόριστη: «Αν ακολουθείς υπερβολικά μέτρα, όταν έρθει η ώρα για πραγματική σκληρότητα έχεις χάσει τον έλεγχο. […] Η υπομονή είναι ένα απόθεμα που μπορεί να εξαντληθεί. Ας διατηρήσουμε λίγο για τις δύσκολες μέρες που έρχονται.» Οι δύσκολες μέρες ήρθαν, και δυστυχώς οι Έλληνες προσέχουν πολύ λιγότερο από μέρες με 10 φορές λιγότερα κρούσματα.