Κατά του Ν. 927/1979 IV

Σύμφωνα με το άρ. 2 Ν. 927/1979 «Όστις δημοσίως, είτε προφορικώς είτε διά του τύπου ή διά γραπτών κειμένων ή εικονογραφήσεων ή παντός ετέρου μέσου, εκφράζει ιδέας προσβλητικάς κατά προσώπου ή ομάδος προσώπων λόγω της φυλετικής ή εθνικής καταγωγής των ή του θρησκεύματος, τιμωρείται με φυλάκισιν μέχρις ενός έτους ή χρηματικήν ποινήν ή και δι’ αμφοτέρων των ποινών τούτων».

Το έγκλημα του άρ. 2 δεν είναι παρά μια μορφή εξύβρισης, όπου αντικειμενικώς ο πυρήνας της εγκληματοποιούμενης συμπεριφοράς εντοπίζεται στην «έκφραση προσβλητικών ιδεών». Για να μνημονεύσω την νομολογία του ΕΔΔΑ, με την οποία, σαν με χρωματιστές χάντρες, εκστασιάζονται οι αδαείς ιθαγενείς, ως πάγια μείζων πρόταση χρησιμοποιείται το εξής ποιηματάκι: “the freedom of expression enshrined in Article 10 constitutes one of the essential foundations of a democratic society and one of the basic conditions for its progress and each individual’s self-fulfilment. Subject to paragraph 2, it is applicable not only to “information” or “ideas” that are favourably received or regarded as inoffensive or as a matter of indifference, but also to those that offend, shock or disturb”. Συμφωνώ απολύτως με την τοποθέτηση αυτή και την εφαρμόζω πάραυτα στην παρούσα περίσταση (το αν το ίδιο το ΕΔΔΑ βέβαια μένει πιστό στις ίδιες του τις διακηρύξεις είναι μια δακρύβρεχτη ιστορία για κάποια άλλη φορά): αν υπάρχουν κάποιες ιδέες που χρειάζονται προστασία, αν υπάρχουν ιδέες που κατ’ εξοχήν προστατεύονται από την ελευθερία της έκφρασης, αυτές είναι οι προσβλητικές ιδέες. Η απαγόρευση των προσβλητικών ιδεών είναι βαθύτατα προσβλητική για όλους μας. Ο άτεχνος νομοθέτης του Ν. 927/1979 δεν μπόρεσε καν (ή μήπως δεν θέλησε;) να διατυπώσῃ έτσι το κείμενο του νόμου, ώστε να απαγορεύσῃ τους προσβλητικούς χαρακτηρισμούς, τις ύβρεις ή κάτι παρόμοιο. Όχι, τις ιδέες ήθελε να θέσῃ εκτός νόμου και ιδεοφύλακες ήθελε να διορίσῃ στο κεφάλι μας. Εδώ όμως ο νόμος υπερβαίνει κάθε ανεκτό όριο εγκληματοποίησης και πρέπει να υποβληθῄ σε σύμφωνη με το Σύνταγμα ερμηνεία. Όχι οι ιδέες λοιπόν, όχι οι ιδεολογίες ή οι ιδεοληψίες, αλλά το πολύ πολύ οι εκφράσεις που προσβάλλουν την τιμή κάποιου μπορούν να απαγορευθούν.

Ας εξετάσω τώρα την συρροή του εγκλήματος του άρ. 2 Ν. 927/1979 με το ψευδέγκλημα της εξύβρισης του άρ. 361 ΠΚ. Σύμφωνα με το άρ. 361 ΠΚ «Οποιος, εκτός από τις περιπτώσεις της δυσφήμησης, προσβάλλει την τιμή άλλου με λόγο ή με έργο ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο, τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι ενός έτους ή με χρηματική ποινή. Η χρηματική ποινή μπορεί να επιβληθεί και μαζί με την ποινή της φυλάκισης». Πρόκειται προφανώς για παρόμοιες διατάξεις, που παρουσιάζουν ελάχιστες διαφορές και προβλέπουν τις ίδιες ακριβώς ποινές. Αν μη τι άλλο συνεπώς, το έγκλημα του άρ. 2 Ν. 927/1979 δεν προστατεύει κανέναν περισσότερο από ό,τι η απλή εξύβριση. Βασικά οι διαφορές είναι οι εξής: η εξύβριση δεν χρειάζεται να είναι δημόσια και μπορεί να έχει οποιαδήποτε αιτία. Αντιθέτως, το έγκλημα του άρ. 2 Ν. 927/1979 απαιτείται να τελήται δημόσια και, επιπλέον, η «έκφραση των προσβλητικών ιδεών», με το σημασιολογικό πεδίο με το οποίο έγινε δεκτή και ανεκτή προηγουμένως, απαιτείται να οφείλεται αιτιακά, υπό την έννοια της θεωρίας του ισοδυνάμου των όρων, αποκλειστικά σε λόγους φυλετικής ή εθνικής καταγωγής ή θρησκεύματος. Συνεπώς, το έγκλημα του άρ. 2 Ν. 927/1979 όχι μόνο δεν προβλέπει αυστηρότερες ποινές, αλλά και είναι ως επί το πλείστον ειδικώτερο του άρ. 361 ΠΚ, άρα επικρατεί εκείνου σε περίπτωση συρροής λόγω ειδικότητας.

Έγραψα «ως επί το πλείστον» και ως πιστοί και φιλότιμοι αναγνώστες ασφαλώς το προσέξατε. Πράγματι, το έγκλημα του άρ. 2 Ν. 927/1979 παρουσιάζει ευρύτερο πεδίο εφαρμογής από το άρ. 361 ΠΚ κατά το ότι επιτρέπει και την «ομάδα προσώπων» ως υλικό αντικείμενο του εγκλήματος. Και αυτό το σημείο είναι πολύ ενδιαφέρον∙ θα ξεκινήσω όμως από την εξύβριση.

Είναι μουνιά οι δικηγόροι της Αμαλιάδας; Να πω την αμαρτία μου, δεν είμαι βέβαιος, μία συνάδελφο που γνωρίζω πάντως την εκτιμώ πάρα πολύ. Είναι εξύβριση η φράση «Οι δικηγόροι της Αμαλιάδας είναι μουνιά»; Όχι, δεν είναι (αντίθετη η ΑΠ 1427/1990). Η συλλογική εξύβριση δεν πληροί την αντικειμενική υπόσταση της εξύβρισης, ενόσω ο εγκαλών δεν είναι εξατομικεύσιμος, διότι δεν αντανακλά στο συγκεκριμένο και προσωπικό του στάτους τιμής (πρόχειρα βλ. Σπινέλλη, Εγκλήματα κατά της τιμής, 1982, σελ. 38, Λίβο, ΠοινΧρ ΜΑ/1217). Είναι σαφές ότι όσο μικρότερος ο κύκλος των καθ’ ων ο εξυβριστικός χαρακτηρισμός, τόσο ευχερέστερα καταφάσκεται η εξύβριση και αντιστρόφως. Ένας χαρακτηρισμός όμως που απευθύνεται αδιακρίτως σε ένα σύνολο εκατομμυρίων ανθρώπων («οι μουσουλμάνοι είναι απολίτιστοι πίθηκοι», «οι Αλβανοί είναι εγκληματίες») δεν είναι εξύβριση, είναι απλώς χαζομάρα.

Αυτά τα πολύ απλά και πολύ λογικά έρχεται να ανατρέψῃ το άρ. 2 Ν. 927/1979, εισάγοντας ειδική περίπτωση συλλογικής εξύβρισης. Η ρύθμιση με βρίσκει σαφώς αντίθετο δικαιοπολιτικά, όχι μόνο επειδή κινείται στα όρια της συνταγματικότητας. Εκείνο που κυρίως με ανησυχεί είναι ότι στο απτό, συγκεκριμένο και παλλόμενο δικαίωμα έκφρασης του αθυρόστομου, μισαλλόδοξου ή απλώς εκνευρισμένου πολίτη αντιπαρατάσσει όχι το αντίστοιχο ατομικό δικαίωμα τιμής, κάτι που θα ήταν εύλογο, αλλά την «ομάδα προσώπων» (άλλωστε, αν προσβαλλόταν το ατομικό δικαίωμα τιμής, καμία ανάγκη καταφυγής σε φαντασιακές ομάδες προσώπων δεν θα υπήρχε). Ομάδες προσώπων όμως με ομαδικά δικαιώματα τιμής δεν γνωρίζω και ασφαλώς δεν αναγνωρίζω. Δεν υπάρχει ομαδικό δικαίωμα ζωής ή σωματικής ακεραιότητας ή ιδιοκτησίας και για τον ίδιο νομικό λόγο δεν υπάρχει ομαδικό δικαίωμα τιμής.

Στην περίπτωση της συλλογικής εξύβρισης του άρ. 2 Ν. 927/1979 δημιουργείται πρόβλημα και ως προς την παράσταση πολιτικής αγωγής. Πολιτικώς ενάγων είναι ο αμέσως παθών, εκείνος που κατά τις διατάξεις του ΑΚ δικαιούται να ζητήσῃ αποζημίωση λόγω ηθικής βλάβης. Εδώ δύο είναι οι πιθανές οδοί: είτε κάθε μέλος της ομάδας ατομικά είτε η «ομάδα προσώπων». Στην πρώτη περίπτωση, αμέσως παθών δεν μπορεί να είναι π.χ. κάθε Εβραίος χωριστά, γιατί τότε θα μπορούσε να παραστῄ ως πολιτικώς ενάγων και ο Γούντυ Άλλεν ή ο Ρομάν Αμπράμοβιτς ή μερικά εκατομμύρια Εβραίοι ακόμη ως δήθεν αμέσως παθόντες, absurdum. Άλλωστε, ούτε ο κατηγορούμενος θα έχῃ αναφερθή σε κάθε μέλος της ομάδας χωριστά, πώς θα μπορούσε να το κάνῃ άλλωστε. Από την άλλη μεριά, η «ομάδα προσώπων» ως φορέας του υποτιθέμενου συλλογικού εννόμου αγαθού της ομαδικής τιμής δεν μπορεί να παραστεί ως πολιτικώς ενάγουσα στον βαθμό που δεν διαθέτει νομική προσωπικότητα (π.χ. «οι μουσουλμάνοι»)∙ αν αντιθέτως διαθέτει (π.χ. η Μουσουλμανική Ένωση Ελλάδας), τότε προφανώς εκπροσωπεί μόνο τα μέλη της και όχι κάθε μέλος της ομάδας∙ αν τέλος είναι ΝΠΔΔ (π.χ. το ΚΙΣ), τότε και πάλι δεν προκύπτει πώς κάθε μέλος της ομάδας εκχώρησε την προστασία του ατομικού του δικαιώματος τιμής σε ένα νομικό πρόσωπο που δημιουργήθηκε χωρίς την θέλησή του και ενδεχομένως την ασκεί εναντίον αυτής [ούτως ή άλλως κακώς κάποιες (όχι όλες!) θρησκευτικές κοινότητες υποχρεώθηκαν να οργανωθούν σε ΝΠΔΔ σαν να ήταν δημόσιες υπηρεσίες, ή μάλλον, ακριβώς για να γίνουν].

Στο σημείο αυτό κλείνει, για την ώρα ίσως, ο σχολιασμός του Ν. 927/1979. Ξέρω ότι ήταν κουραστικός, και πρώτα από όλους για εμένα, νομίζω ότι ήταν όμως απαραίτητος. Σε ένα τέτοιο επίκαιρο θέμα ώφειλα να τοποθετηθώ, ιδίως όταν άλλοι ψευδίζουν, άλλοι φλυαρούν, άλλοι βαττολογούν.