Περί του σωφρονιστικού ΙΙ

Πριν 3,5 χρόνια είχα προτείνει μια προφανή λύση της συμφόρησης του σωφρονιστικού συστήματος της χώρας: κατασκευή νέων καταστημάτων κράτησης. Φυσικά αυτό δεν συνέβη, είτε για λόγους αντικειμενικούς είτε για λόγους υποκειμενικούς, αδιάφορο. Το αποτέλεσμα το πληροφορούμαστε από την επίκαιρη δημοσιογραφία.

Οι κρατούμενοι στα ελληνικά καταστήματα κράτησης, υπόδικοι και κατάδικοι, εγγίζουν πλέον τις 13.000, που είναι ο μεγαλύτερος αριθμός που έχει υπάρξει ποτέ σε ομαλή πολιτική περίοδο. Στην σχετική παγκόσμια κατάταξη βέβαια βρισκόμαστε ακόμη κάπου ανάμεσα στην Αυστρία και την Γαλλία αφενός και στο Βέλγιο και την Ιρλανδία αφετέρου, ισόβαθμοι του ΗΒ, μόλις στην 143η θέση της παγκόσμιας κατάταταξης (και 37η επί 56 ευρωπαϊκών). Όχι και πολύ τιμωρητικό σύστημα εδώ που τα λέμε ε;

Ακόμη και στις επιμέρους κατηγορίες, και παρά τα θρυλούμενα, η Ελλάδα δεν συνιστά καμιά ιδιαίτερη ιδιαιτερότητα. Οι υπόδικοι είναι περίπου 31%, λιγώτεροι παρά στο Βέλγιο ή την Δανία. Οι αλλοδαποί είναι βέβαια πολλοί, όχι πολύ περισσότεροι όμως από χώρες εισόδου μεταναστευτικών ρευμάτων όπως η Κύπρος, η Ιταλία και η Ισπανία, για να μην μιλήσουμε για την Ελβετία. Οι δε γυναίκες, άλλη υποτιθέμενη ευπαθής ομάδα, είναι δεν είναι το 5% των κρατουμένων.

Το πρόβλημα όμως είναι ότι αυτό το μετρίως μέτρια τιμωρητικό σύστημα είχε σχεδιαστή ή μάλλον, επειδή τίποτε στην Ελλάδα δεν σχεδιάζεται τόσο μακροπρόθεσμα, είχε προκύψει ώστε να ικανοποιή εφοδιαστικά τις ανάγκες ενός πολύ μικρότερου πληθυσμού κρατουμένων. Το ποσοστό πληρότητας των ελληνικών καταστημάτων κράτησης ανέρχεται στο συντριπτικό σχεδόν 130%, ολογράφως εκατόν τριάντα τοις εκατό. Εκεί και μόνον εκεί εντοπίζεται το πρόβλημα. Μέσα σε είκοσι χρόνια ο πληθυσμός των κρατουμένων έχει διπλασιαστή, δεν διπλασιάστηκαν όμως οι υποδομές υποδοχής τους.

Και επειδή είναι ακριβή και αντιδημοφιλής η αλλαγή του συστήματος καθαυτό, προτιμάται η μεταβολή των εισροών και των εκροών του. Με οριακής συνταγματικότητας αλληλοδιάδοχους νόμους, που διαγράφουν αμετάκλητες καταδίκες, μετατρέπουν σε χρηματική ποινές φυλάκισης, μειώνουν τα όρια υφ’ όρον απολύσεως και λοιπά. Η εκτελεστική λειτουργία ασελγεί επί του έργου της δικαστικής.

Διευκρινίζω εν τούτοις ότι η σημερινή κατάσταση είναι απαράδεκτη και δεν μπορεί να συνεχιστή. Αποκορύφωμα και πανηγυρική πιστοποίηση του προβλήματος ήταν η σχετικά πρόσφατη απόφαση του ΕΔΔΑ στην υπόθεση Νησιώτης κατά Ελλάδος (Φεβ 2011), για την οποία αξίζει να πούμε δυο λόγια:

Ο προσφυγών καταδικάστηκε σε κάθειρξη έξι ετών για αδικήματα του νόμου περί ναρκωτικών (στην απόφαση δεν παρέχονται περισσότερες λεπτομέρειες, νομίζω όμως ότι το “έμπορος ναρκωτικών” ως επαγγελματικός προσδιορισμός είναι αρκετά εύστοχο και γιαυτό θα το χρησιμοποιώ στο εξής). Οι συνθήκες κράτησης του εμπόρου ναρκωτικών και των συγκρατουμένων του περιγράφονται με μελανά χρώματα στις παρ. 7 και 8 της απόφασης:

7. Le requérant fut incarcéré à la prison de Ioannina du 24 mars 2008 au 30 juin 2009, dans une cellule de 50 m² en compagnie de trente autres détenus. La prison, d’une capacité de 80 détenus, en accueillait 220, qui vivraient dans des conditions déplorables, selon les dires du requérant, qui fournit des photos de cette cellule. Son espace personnel était limité à son lit. La cellule était remplie de lits-couchettes accrochés au mur, ce qui laissait juste un passage étroit entre eux. La cellule n’avait aucune ventilation. Les toilettes, en nombre insuffisant, étaient également sans aération et dans un état très délabré.

8. Selon le requérant, les détenus dormaient dans des couchettes réparties en quatre grands dortoirs (occupés par 32 détenus) et quatre petits (occupés par 8 à 20 détenus). Dans le couloir, il y avait encore des lits pour 45 détenus. Dans aucun des dortoirs il n’y avait de chaise ou table ou le moindre espace libre. Les détenus, qui passaient dix-huit heures enfermés dans les dortoirs, étaient obligés de rester confinés sur leurs lits. Plusieurs d’entre eux souffraient de maladies graves, pour lesquelles ils n’étaient pas traités et ceux qui étaient encore en bonne santé risquaient d’être affectés en raison de cette promiscuité.

Με λίγα λόγια, ο προσφυγών διέμενε σε θαλάμους υπνωτηρίων παρόμοιους με αυτούς που όλοι γνωρίσαμε στον στρατό. Η ουσιώδης διαφορά βέβαια ήταν ότι εκείνος δεν έκανε οπλασκήσεις, αλλά καθόταν στο κρεβάτι του. Η κατάσταση αυτή όμως παραβίαζε δίχως αμφιβολία τον Σωφρονιστικό Κώδικα (Ν. 2776/1999), ο οποίος προβλέπει στο άρ. 21 παρ 4:

Οι θάλαμοι πρέπει να διαθέτουν εμβαδόν τουλάχιστον 6 τετραγωνικών μέτρων για κάθε κρατούμενο και να είναι εξοπλισμένοι με αντίστοιχα κρεβάτια, ντουλάπες, καθώς και ανάλογης επιφάνειας τραπέζι ή τραπέζια με ισάριθμα καθίσματα.

Το ΕΔΔΑ κατέληξε, όπως και σε παρόμοιες υποθέσεις της Ρωσσίας, της Ουκρανίας και της Λιθουανίας, στην διάγνωση παραβίασης του άρ. 3 ΕΣΔΑ (παρ. 45):

45. Le requérant a donc subi une épreuve d’une intensité qui a excédé le niveau inévitable de souffrance inhérent à l’incarcération. Il a subi un traitement inhumain et dégradant.

Απάνθρωπη και ταπεινωτική λοιπόν η μεταχείριση του εμπόρου ναρκωτικών, κατά την εύκολη ρητορεία του Στρασβούργου τουλάχιστον. Πάντως παράνομη και αυτό μου αρκεί, ειδικά όταν την παρανομία και την γενικώτερη λογιστική ανεπάρκεια του ελληνικού σωφρονιστικού συστήματος την πληρώσαμε με 10 χιλιάρικα αποζημίωση στον έμπορο ναρκωτικών. Και ασφαλώς αν η κατάσταση δεν μεταβληθή, θα ακολουθήσουν κι άλλες καταδίκες, μόλις οι δικηγόροι μυριστούνε την φάμπρικα.

Το ζήτημα απασχολεί έντονα τελευταία και τους παγκόσμιους πρωταθλητές της στέρησης της ελευθερίας, τις κατά τα άλλα πατρίδα της ελευθερίας, τις ΗΠΑ. Τον Μάιο 2011 το Ανώτατο Δικαστήριο με την απόφαση Brown v. Plata νομολόγησε με την ισχνή πλειοψηφία 5-4 ότι η Καλιφορνία υποχρεούται να μειώση τον εγκάθειρκτο πληθυσμό της στο… 137,5% της προβλεπόμενης χωρητικότητας. Μικρή επανάληψη για όσους δεν το κατάλαβαν με την πρώτη: το SC έκρινε ότι δεν πειράζει οι φυλακισμένοι να είναι περισσότεροι από τους προβλεπόμενους, αλλά να μην το παρακάνουμε κιόλας, να μην είναι δηλαδή περισσότεροι από το 137,5% [το ποσοστό αυτό προέκυψε από την σύνθεση δύο εμπειρικών ερευνών που ανέλαβαν σχετικοί με τα σωφρονιστικά φορείς]. Όσοι περισσεύουν πρέπει όμως να αποφυλακιστούν, αν μή τι άλλο μήπως αποφευχθή έτσι η μία εβδομαδιαία αυτοκτονία που παρήγε μέχρι τότε το (σωφρονιστικό κατά τα λοιπά) σύστημα.

Αφού φωτογραφίσαμε την παρούσα κατάσταση όμως, οι κανόνες της καλής έκθεσης ιδεών επιβάλλουν να περάσουμε στις λύσεις. Λύσεις λοιπόν:

Όσο βέβαια δεν εφαρμόζονται συστήματα όπως αυτό που πρότεινα εδώ, η αιτία του προβλήματος ασφαλώς δεν πρόκειται να ιαθή. Η ξεροκεφαλιά και η στενοκεφαλιά με προσανατολίζουν συνεπώς σε λύσεις παρόμοιες με του αμερικανικού SC: πρώτο βήμα θα είναι ο καθορισμός της χωρητικότητας των ελληνικών καταστημάτων κράτησης. Χωρητικότητας πραγματικής όμως, ανθρώπινης και σύμφωνης με τον Σωφρονιστικό Κώδικα.

Δεύτερο βήμα: η χωρητικότητα αυτή είναι η οροφή, οροφή που απαγορεύεται να υπερβαθή. Για να διασφαλιστή αυτό απαιτείται μια ηλεκτρονική βάση δεδομένων, όπου καταχωρίζονται τα μητρώα όλων των κρατουμένων.

Βήμα τρίτο: κάθε νέα εντολή φυλακίσεως, είτε λόγω προσωρινής κράτησης είτε προς έκτιση ποινής, εκτελείται προφανώς κανονικά, αν από την ηλεκτρονική διασταύρωση προκύπτει ότι η οροφή δεν έχει εγγιχθή. Αν όμως οι φυλακές είναι πλήρεις, το σύστημα ελέγχει σειρά παραμέτρων, όπως υποδικία, πραγματική παραμονή στο κατάστημα κράτησης, ποσοστό έκτισης της ποινής, είδος αδικήματος, είδος ποινής, ηλικία, ποσοστό έκτισης της ποινής, εγγύτητα στην υφ’ όρον απόλυση κ.λπ. όλων των κρατουμένων και αναλόγως κρίνει ποιος μπαίνει και ποιος βγαίνει. Το πρόγραμμα δηλαδή ερευνά ποιος ήδη κρατούμενος μπορεί να απολυθή, έστω και πρόωρα, προκειμένου να κρατηθή ο νέος, που εκτός από ωραίος, μπορεί να είναι πιο επικίνδυνος, να κατηγορήται για βαρύτερα αδικήματα κ.λπ.

Ένας απλός υπολογιστικός κανόνας θα μπορούσε να είναι ο εξής: κάθε κατάδικος προηγείται κάθε υποδίκου για το ίδιο αδίκημα. Ένας δεύτερος: Εκείνος που βρίσκεται πλησιέστερα στην υφ’ όρον απόλυση προτιμάται εκείνου που βρίσκεται απώτερα. Και ένας τρίτος: ο κρατούμενος επί καθείρξει ακολουθεί τον κρατούμενο επί φυλακίσει (εξυπακούεται ότι η νέα κράτηση θα είναι πάντοτε εφικτή, γιατί ο νέος κρατούμενος υστερεί εξ ορισμού τουλάχιστον στο κριτήριο του ποσοστού έκτισης της ποινής του). Μια ακόμη συνυπολογιστέα παράμετρος είναι η χωροταξική: οι γυναίκες κρατούνται μόνο στον Ελαιώνα, οι προσωρινά κρατούμενοι στον Κορυδαλλό, οι κατηγορούμενοι για γενετήσια αδικήματα στην Τρίπολη κ.ο.κ. Αυτό προσθέτει σε πολυπλοκότητα βέβαια και τα τεχνικά ζητήματα δεν τα κατέχω, αλλά δεν μου φαίνεται ότι το σχετικό λογισμικό συνιστά ανυπέρβλητες δυσκολίες.

Ένα τέτοιο σύστημα ασφαλώς είναι πιο φτηνό από την ανέγερση (των αναγκαίων) νέων φυλακών, μάλλον δε και από την αναμενόμενη πλημμυρίδα των αποζημιώσεων από ήδη κρατουμένους. Οπωσδήποτε όμως είναι απαραίτητο για να ανταποκριθούμε στις υποχρεώσεις μας ως κοινωνία και ως άνθρωποι έναντι των κρατουμένων, που, έμποροι ξέμποροι ναρκωτικών, έχουν δικαιώματα που πρέπει να γίνωνται σεβαστά.