(δημοσιεύτηκε σε λίγο διαφορετική έκδοση στα Νέα)
Σωτήρης Γεωργανάς και Σωτήρης Βανδώρος
Ο Σωτήρης Γεωργανάς είναι Αν. Καθηγητής Οικονομικών (Θεωρία Παιγνίου & Συμπεριφορά) στο City, University of London.
Ο Σωτήρης Βανδώρος είναι Αν. Καθηγητής Οικονομικών Υγείας στο King’s College London και Adjunct Αν. Καθηγητής στη Σχολή Δημόσιας Υγείας του Harvard. vandoros@hsph.harvard.edu
Περίπλοκη τέχνη η δημόσια πολιτική. Το κράτος προσπαθεί να επηρεάσει την συμπεριφορά των πολιτών προς το εθνικά ωφέλιμο, αλλά συχνά οι πολίτες ατομικά, έχουν άλλη γνώμη. Ταυτόχρονα κανείς αξιωματούχος δεν ξεχνά ότι οι πολίτες είναι και ψηφοφόροι, που εύκολα αλλάζουν γνώμη για το ποιος πρέπει να κατέχει θέσεις ευθύνης. Σε αυτό το περίπλοκο παίγνιο στην Ελλάδα, στηριζόμαστε υπερβολικά συχνά σε μηχανιστικές (ίσως νομικίστικες) λογικές, που δεν αποφέρουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα.
Ο βασικός λόγος της αποτυχίας των μηχανιστικών προσεγγίσεων είναι ότι παραμελούν το φαινόμενο της υποκατάστασης. Οι άνθρωποι έχουν λόγους για ό,τι κάνουν. Αν περιοριστεί ή απαγορευτεί, ψάχνουν άλλο τρόπο να συνεχίσουν να το κάνουν.
Στην καταπολέμηση της πανδημίας έχουμε τουλάχιστον δύο παραδείγματα υποκατάστασης. Από την αρχή, τα ελληνικά μέτρα έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στο να περιορίζουν την «άνευ λόγου» έξοδο από το σπίτι, σε αντίθεση με άλλες χώρες που π.χ. επέτρεπαν ή και ενθάρρυναν τις βόλτες σε πάρκα. Η λογική ήταν ότι άνθρωποι που δεν βγαίνουν έξω δεν μπορούν να κολλήσουν τον ιό. Ενώ βραχυπρόθεσμα μια τέτοια τακτική μπορεί να έχει αποτέλεσμα, παραβλέπει ότι οι άνθρωποι θέλουν να βγαίνουν από το σπίτι και να βλέπουν και άλλους ανθρώπους. Τέτοια συμπεριφορά που παρεμποδίζεται, οδηγεί αναπόφευκτα σε υποκατάσταση από άλλες.
Κοιτώντας τα δεδομένα κινητικότητας της google, οι Έλληνες δεν μετακινούνται ιδιαίτερα σε σχέση με άλλες χώρες, τουλάχιστον όταν φουσκώνει η πανδημία και παίρνουμε μέτρα. Ταυτόχρονα όμως, είμαστε πρώτοι μεταξύ 20 ευρωπαϊκών αλλά και πολλών άλλων (Ιαπωνία, Αργεντινή, Χιλή) στον χρόνο που περάσαμε σε καταστήματα τροφίμων, σε σχέση με πριν την πανδημία! Τον Φεβρουάριο για παράδειγμα, η διαβόητα «ανεύθυνη» Σουηδία είχε πτώση κίνησης στα σούπερμαρκετ σε σχέση με πέρυσι 8,5%, ενώ στην Ελλάδα είχαμε άνοδο 1,5%!
Γενικά, πολλές από τις εβδομάδες του υποτιθέμενου «εγκλεισμού», οι Έλληνες ξόδεψαν περισσότερο χρόνο μέσα σε καταστήματα τροφίμων από ότι πριν την πανδημία! Φαίνεται ότι η νόμιμη βόλτα στο σούπερμαρκετ έχει γίνει υποκατάστατο μορφών κοινωνικοποίησης που απαγορεύτηκαν. Δεδομένου ότι οι κλειστοί χώροι ευθύνονται το πλείστον για την διάδοση, η υποκατάσταση αυτή είναι επιδημικά επικίνδυνη.
Η πρόσφατη απαγόρευση κυκλοφορίας στην Αττική στις 6μμ φέρνει ακόμα ισχυρότερο παράδειγμα κακής υποκατάστασης. Η μηχανιστική προσέγγιση έλεγε ότι αν περιορίζαμε τις ώρες που επιτρέπεται η μετακίνηση, θα περιοριζόντουσαν οι μετακινήσεις. Στην πραγματικότητα, όπως δείχνει η έγκυρη μέθοδος διαφοράς-των-διαφορών (βλ. Το Βήμα, 28.02), η μείωση του επιτρεπόμενου χρόνου μετακινήσεων κατά σχεδόν 19%, έφερε αύξηση παραμονής στο σπίτι κατά μόλις 3,5 ποσοστιαίες μονάδες! Αυτό σημαίνει ότι ο συνωστισμός ανέβηκε σημαντικά, με πιθανώς ισχυρές επιπτώσεις επιδημιολογικά.
Τελευταίο παράδειγμα, που θα μας ενδιαφέρει σύντομα, είναι ο τουρισμός. Στην δίψα μας για έσοδα, θα έχουμε δύσκολες επιλογές, στις οποίες η μηχανιστική λογική μπορεί να κρύβει παγίδες. Πέρυσι την άνοιξη π.χ., που γινόντουσαν καθολικά τεστ στα αεροδρόμια, ακούστηκε ότι οι τουρίστες δεν είναι επικίνδυνοι, γιατί ελάχιστα τεστ έβγαιναν θετικά. Όποιος καταλαβαίνει από συμπεριφορά, θα απαντούσε ότι δεν βρίσκαμε θετικούς ακριβώς επειδή κάναμε τεστ. Κάποιος που αισθάνεται συμπτώματα, ή γενικά πιστεύει ότι είναι φορέας, δεν θα ρισκάρει να πετάξει όταν γίνεται καθολικός έλεγχος στις αφίξεις. Όταν όμως ο έλεγχος έγινε σποραδικός, για να ανοίξει ο τουρισμός, θαυμάσια ήρθαν τουρίστες φέροντες ιό, και επανέφεραν την επιδημία.
Ας γίνουν αυτά μαθήματα. Με την οικονομική αλλά και ψυχική υγεία των Ελλήνων να συνέρχεται από βαρύ πλήγμα, θα χρειαστούμε όλη την εκλεπτυσμένη σοφία που είναι δυνατό να επιστρατεύσουμε για την άσκηση δημόσιας πολιτικής. Δεν είναι ώρα για αφελείς προσεγγίσεις που σπαταλούν τους πόρους ή την υπομονή που έχει απομείνει.