Νομπέλ 2017: Ριτσαρντ Θεηλερ και Συμπεριφορικα Οικονομικα

Ο Ριτσαρντ (Ντικ) Θεηλερ κερδισε το Νομπελ Οικονομικων 2017 για την συμβολη του στα Συμπεριφορικα Οικονομικα. Τι ακριβως ειναι τα συμπεριφορικα οικονομικα, και γιατι πρεπει να μας νοιαζει;
Ενα εισαγωγικο κειμενο, μια μπονους συνεντευξη, και ενα παλιοτερο κειμενο ειδικα για την Ελλαδα, θα λυσουν καθε απορια :)

1) Ο οικονομολόγος που μας λύνει τα χέρια – δένοντας τα

Δημοσιευτηκε λιγο διαφορετικο στην Athens Voice

«Σας παρακαλώ κύριε Μπιτζίδη, μαζέψτε τα γλυκά από το τραπέζι, δεν θέλω να φάω άλλα», η γνωστή σκηνή σε κάθε γιορτινό τραπέζι ανά την χώρα. Μα όποιος όντως δεν θέλει, απλά δεν τρώει, θα έλεγε ένας παραδοσιακός οικονομολόγος ή φιλελεύθερος φιλόσοφος. Όχι όμως ο Ντικ Θέηλερ (Thaler) που κέρδισε προχτές το Νομπέλ Οικονομικών, ο οποίος θα σας πρότεινε για να γλυτώσετε από τον κακό εαυτό σας, να κλειδώσετε τα γλυκά σε χρηματοκιβώτιο που προκαλεί ηλεκτροσόκ όταν πάτε να το ανοίξετε.

Αντισυμβατικός πανεπιστημιακός, όπως μαρτυρούν και τα δύο βιβλία εκλαϊκευμένης επιστήμης που έγραψε, με εκατομμύρια αντίτυπα πωλήσεις, και βέβαια η όλο χαμόγελα εμφάνιση του σε χολλυγουντιανό μπλοκμπάστερ συνοδευόμενος από λαμπερή στάρλετ.

Χαρακτηριστικά αντισυμβατικές και οι ερευνητικές απορίες του βραβευθέντος, πρωτοστάτη των Συμπεριφορικών Οικονομικών: Πώς γίνεται έξυπνοι άνθρωποι να φέρονται ενίοτε τόσο χαζά, για την τσέπη τους, την καριέρα τους ή και την συναισθηματική τους ζωή; Τι σημαίνει πραγματικά πειρασμός και ανυπομονησία; Κατ’επέκταση, γιατί τόσοι Έλληνες δυσκολευόντουσαν να πληρώσουν εγκαίρως τους λογαριασμούς τους, ακόμα και στις εποχές των παχύτερων αγελάδων; Τέτοιες, απλές, «χαζές» (κατά τον ίδιο) ερωτήσεις διαπερνούν το έργο του Θέηλερ και τον οδηγούν στην διαπίστωση ότι δεν είμαστε τέλειοι, δεν είμαστε καν κατά προσέγγιση ορθολογιστές στις σημαντικές αποφάσεις ζωής.

Πέρα από απλή έλλειψη ευφυίας, έχουμε όλοι μας συστηματικές συμπεριφορικές αδυναμίες (biases), προϊόν της εξέλιξης του είδους μας σε έναν κόσμο με πολύ διαφορετικές συνθήκες και της ανάγκης για γρήγορες αποφάσεις. Όταν ένας Κρο Μανιόν ήταν αντιμέτωπος με ένα μεγάλο πεινασμένο αρπακτικό δεν άνοιγε excel να υπολογίσει τα υπέρ και κατά κάθε πιθανής γραμμής άμυνας, παρομοίως δεν κάνουμε το ίδιο σήμερα όταν επιλέγουμε μεταξύ μιας υγιεινής σαλάτας και ενός λαδερού πιτόγυρου για βραδυνό.

Δεδομένου ότι παίρνουμε σημαντικές αποφάσεις που επηρεάζουν την πορεία της ζωής μας απρόσεκτα, ανυπόμονα, χωρίς επαρκή ορθολογισμό ή αυτοέλεγχο (κάτι που μας δίδαξαν οι προηγούμενοι Νομπελίστες Ρ. Ζέλτεν, Β. Σμιθ και Ντ. Κάνεμαν) μήπως, αναρωτιέται ο Θέηλερ, θα προτιμούσαμε μερικές φορές να δέσουμε οι ίδιοι τα χέρια μας; Και μήπως θα θέλαμε κράτος, εργοδότες και ανεξάρτητες αρχές να κρύβουν τους πειρασμούς από το τραπέζι, να μας προσφέρουν αυτόματα τις «καλές» επιλογές στο πιάτο, και να χρειάζεται δική μας αυτενέργεια για να επιστρέψουμε στις κακές συνήθειες;

Η «φιλελεύθερα πατερναλιστική» θεωρία της «αρχιτεκτονικής επιλογών» του Θέηλερ προτείνει π.χ. να μας εντάσσει αυτόματα ο εργοδότης σε ιδιωτικό συνταξιοδοτικό πρόγραμμα, και να πρέπει εμείς να κάνουμε δήλωση εξόδου αν δεν θέλουμε να πληρώνουμε εισφορές, αντί η αυτόματη επιλογή να είναι (όπως συνήθως) ότι δεν συμμετέχουμε στο πρόγραμμα. Η προεπιλεγμένη ένταξη στο πρόγραμμα μοιάζει ασήμαντη αναστρέψιμη λεπτομέρεια, μέχρι να διαπιστώσεις ότι σε νέους κάτω των 25 στις ΗΠΑ προκάλεσε τελική άνοδο του ποσοστού συμμετοχής από 28% σε 68%! Ένας απλός νυγμός (nudge) που σέβεται απόλυτα την ελευθερία μας να επιλέγουμε τι θα κάνουμε τελικά, υπερδιπλασίασε το ποσοστό ανθρώπων που προετοιμάζονται σωστά για το μέλλον. Να το πω αλλιώς, η μέθοδος νυγμών του Θέηλερ μείωσε κατά αρκετά εκατομμύρια τον αριθμό ανθρώπων που θα πέσουν σε βαθιά κατάθλιψη όταν έρθει η ώρα της συνταξιοδότησης.

Ο πεπερασμένος ορθολογισμός του homo sapiens που χρειάζεται παρεμβάσεις κατά Θέηλερ για να διορθωθεί, ακούγεται αυτονόητος (σε όλους εκτός από τους οικονομολόγους), αλλά είναι πολύ διαφορετικό να τον μελετήσεις συστηματικά. Τι επιρροή έχει στην ζωή μας, πως εντάσσεται σε σοβαρό «μοντέλο επιλογής» και τι συνεπάγεται για την δημόσια πολιτική;
Όπως λέει ο επίσης Νομπελίστας Αλ Ροθ «Ο Κολόμβος δεν έγινε διάσημος επειδή ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε την Αμερική, αλλά επειδή ήταν ο τελευταίος». Ο Θέηλερ λοιπόν είναι ο άνθρωπος που σε ευρείς τομείς δημόσιας πολιτικής έκλεισε το ζήτημα: η απλή συνταγή του έδωσε και δίνει λύσεις σε ζητήματα από την δωρεά οργάνων μέχρι την επαρκή αποταμίευση (βλ. πρόγραμμα Save More for Tomorrow).

Και ο Ντικ δεν έμεινε εκεί. Κλασικά είναι τα πειράματα (σε συνεργασία με Κάνεμαν και Κνετς) του «φαινομένου της κατοχής», απλούστατα στην σύλληψη και διεξαγωγή, με συμπεράσματα ασυνήθιστα ευρείας εφαρμογής και γενικής ισχύος. Μοιράζοντας σε φοιτητές τίποτα πιο περίεργο από σοκολάτες και φλυτζάνια καφέ, κατάφεραν να δείξουν μια βαθιά ασυμμετρία στην αξιολόγηση αγαθών: αυτά που κατέχουμε αξίζουν για μας πολύ περισσότερο από τα ίδια αντικείμενα όταν δεν τα κατέχουμε. Μια παρατήρηση που εξηγεί εντελώς διαφορετικά φαινόμενα: στρεβλώσεις στις αγορές από συστηματικά λάθη συναλλασομένων και χρηματιστών (που διακρατούν αγαθά ή μετοχές πολύ περισσότερο απ’όσο θα έπρεπε, ακόμα και όταν χάνουν αξία), όσο και εκείνα τα μεμονωμένα χαμόσπιτα που εμποδίζουν για δεκαετίες την κατασκευή έργων αξίας εκατοντάδων εκατομμυρίων ευρώ (το δικό μου σπίτι δεν θα το αγοράσει κανείς!).

Ίσως τελικά το πιο ελκυστικό, για το κοινό, στοιχείο στην δουλειά του Θέηλερ να μην έγκειται στην δύναμη της να περιγράφει τον κόσμο, αλλά στην ευκολία να περιγραφεί στον κόσμο, πολίτες και κυβερνήτες. Βασικά στοιχεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς μπορούν να κατανοηθούν εύκολα και γρήγορα, χωρίς πολλά μαθηματικά, κάνοντας πολλούς ανθρώπους να αισθάνονται πολύ έξυπνοι. Πλήθος φρέσκων φοιτητών, ερασιτεχνών οικονομολόγων και οκνηρών υπουργών αναθάρρησαν: δεν χρειάζονται τα πολύπλοκα μαθηματικά της θεωρίας αποφάσεων ή παιγνίου, φτάνουν μερικά απλά πειραματάκια με φλυτζάνια και σοκολάτες για να αποκτήσω του κόσμου την σοφία εδώ και τώρα.

Μακάρι να ήταν όλα τόσο ευκολά στην ζωή. Ο ίδιος ο Θέηλερ θα έλεγε μάλλον ότι πάσχουμε από υπερβολική αυτοπεποίθηση, ανορθολογική ανυπομονησία και χρειάζονται νυγμοί να μας ωθήσουν σε βαθύτερη μελέτη της ανθρώπινης φύσης.

Αλήθεια, πόσα φρούτα φάγατε την τελευταία εβδομάδα; Και πόσα γλυκά;

2) Συνεντευξη στην ΕΡΤ

Μερος Α: Εισαγωγή

Ζητώ συγγνωμη για την συναχωμενη φωνη. Ειχα οντως συναχι, το ορκιζομαι!

Μερος Β: Το πειραμα με το marhsmallow

Μερος Γ: Πώς χρησιμοποιουνται τα Συμπεριφορικα Οικονομικα απο ιδιωτικες εταιρειες και απο την κυβερνηση

3) Η ανυπομονησία των Ελλήνων και η κρίση που δεν ήταν αναγκαία

Δημοσιευτηκε στο protagon.gr

Mια προσωπική ιστορία: πριν κάποια χρόνια, πετούσα από το Οχάϊο προς Αθήνα, μέσω Νέας Υόρκης και Λονδίνου. Ταξιδεύοντας ώρες –όχι για ευχάριστο λόγο- και ξενυχτισμένος, επιβιβάστηκα στο Λονδίνο για το τελευταίο κομμάτι της πτήσης. Δίπλα μου, μια νέα Ελληνίδα, υγιής και προφανώς ξεκούραστη. Στα 10-15 λεπτά πτήσης άρχισε να στριφογυρίζει δυσανασχετώντας, στα 30 λεπτά πτήσης ξεστόμισε την απίστευτη ατάκα: «άντε, πότε θα φτάσουμε!» Ίσως ήταν η ιδέα μου, αλλά νομίζω ότι όσοι γύρω είχαμε τουλάχιστον 10ωρο ταξίδι από Αμερική στην πλάτη, δεν πιστεύαμε τα αυτιά μας. Μεμονωμένη περίπτωση, σκεφτόμουν, μέχρι που προσγειωθήκαμε και επαναλήφθηκε ευθύς ο γνώριμος σουρεαλιστικός χορός, σχεδόν όλοι οι Έλληνες να λύνουν ζώνες και να τινάζονται απ’τις θέσεις τους σαν ζεματισμένοι, ενάντια στους διεθνείς κανονισμούς, στοιχειώδεις σκέψεις προνοητικότητας αλλα και τις ατελείωτες παρακλήσεις των αεροσυνοδών.

Ο Άγγελος Βλάχος (ενορατικός διπλωμάτης και ανιψιός του ιδρυτή της «Κ») έλεγε ότι είμαστε λαός με πολλά χαρίσματα και λίγες αρετές. Αγνοούμε σε τι βαθμό ισχύει, μια και οι σχετικές επιστήμες μόλις τώρα αρχίζουν να μετράνε σωστά τέτοια χαρακτηριστικά και την αλληλεπίδραση τους σε κοινωνικόοικονομικό επίπεδο. Υπάρχει όμως ισχυρή υπόνοια ότι η υπομονή και η στωϊκότητα δεν ανήκουν στις αρετές μας.

Αν έχετε φτάσει ως εδώ στο κείμενο, ανήκετε στους υπομονετικότερους Έλληνες. Πολλοί από μας δεν βρίσκουμε την υπομονή να διαβάσουμε κείμενο, προτιμώντας την ευκολία της τηλεόρασης. Ακόμα και αυτοί που διαβάζουν, δύσκολα ξεπερνούν την αθλητική εφημερίδα ή ποπ κειμενάκια 200 λέξεων, στοιχημένων σε εντυπωσιακές ατάκες. Αντίθετα με διαδεδομένες θεωρίες, δεν πρόκειται περί χαμηλής εκπαίδευσης (λαοί με χαμηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο διαβάζουν παραπάνω), έλλειψης χρόνου (χρόνο για καφέ πώς βρίσκουμε;) ή βέβαια ευφυίας. Απλά δεν έχουμε την υπομονή για δραστηριότητες (επαγγελματικές ή χόμπυ) των οποίων τα οφέλη αργούν να έρθουν.

Στο διάσημο Πείραμα του Στάνφορντ, άφησαν ένα παιδί σε ένα δωμάτιο με ένα γλυκάκι, υποσχόμενοι ότι αν το αφήσει ανέγγιχτο για 15 λεπτά, θα του δώσουν ένα δεύτερο. Τα παιδιά που δεν άντεξαν τον πειρασμό, κατέληξαν δεκαετίες αργότερα να είναι λιγότερο επιτυχημένα και ευτυχισμένα στην ζωή τους. Έτσι και εμείς μεταξύ ενός πειρασμού και μιας απόφασης που μας κάνει καλό στο μέλλον, υποκύπτουμε πάντα στον πειρασμό. Θέλουμε αποτέλεσμα εδώ και τώρα (instant gratification, άμεση ικανοποίηση) και καταλήγουμε στα Μνημόνια.

Για τον ίδιο λόγο εξάλλου δυσκολευόμαστε να προλάβουμε προθεσμίες (υπάρχει άλλο ευρωπαϊκό κράτος που να δίνει τόσες παρατάσεις;) ή να προετοιμαστούμε εγκαίρως, για σχολικά διαγωνίσματα ή Ολυμπιακούς Αγώνες (αυτοχαϊδεύομενοι ως συνήθως, αντί να διερευνήσουμε τι έφταιξε για τις καθυστερήσεις, πανηγυρίζαμε που τελικά προλάβαμε). Η ανυπομονησία μας υπερβαίνει το φρόνιμο, του τύπου κάλλιο πέντε και στο χέρι (που είναι πλήρως αποδεκτό από την θεωρία ορθολογικών αποφάσεων), και φτάνει στο παράλογο, σε συμπεριφορά που την μετανιώνουμε σχεδόν με το που υποκύψουμε στον πειρασμό.

Οδηγούμε σαν παράφρονες, γιατί βιαζόμαστε παράλογα. Πραγματικά, δεν θα χαθεί ο κόσμος αν χάσεις ένα φανάρι και φτάσεις 2 λεπτά πιο αργά στον προορισμό σου. Η παραβίαση του κόκκινου (στα μάτια του οδηγού πάντα «βαθύ πορτοκαλί») μπορεί όμως να σου κοστίσει ολόκληρη ζωή. Καπνίζουμε σαν φουγάρα, παρά τα βουνά ιατρικών στοιχείων που λένε ότι το τσιγάρο σκοτώνει. Παραμελούμε την άθληση, διατρεφόμαστε απερίσκεπτα, γενικά πολύ συχνά συμπεριφερόμαστε σαν να μην υπάρχει αύριο. Όλα αυτά δεν είναι τίποτα άλλο παρά αποτέλεσμα ανορθολογικής ανυπομονησίας («υπερβολοειδούς προεξόφλησης», σύμφωνα με τα Συμπεριφορικά Οικονομικά).

Ε, και τι έγινε, έτσι είμαστε εμείς, παιδιά του Ζορμπά! Φαντάζεσαι τον Ζορμπά να ανησυχεί για την σιλουέτα του ή να καλλιεργεί δενδρύλλια μπόνσαϊ; Κιόμως, κάτι έγινε. Η κρίση έγινε. Και θα ξαναγίνει.

Τον Ιανουάριο είχαμε πρόωρες εκλογές γιατί μεγάλο κομμάτι της πολιτικής μας τάξης δεν μπορούσε να περιμένει. Κέρδισαν κόμματα που ακριβώς εκπροσωπούσαν την ανυπομονησία, που υποσχόντουσαν θαυματουργά αποτελέσματα εδώ και τώρα (λες και τέτοιες κρίσεις λύνονται «μ’έναν νόμο»). Το πραγματικό αποτέλεσμα ήταν δεκάδες δις χαμένες καταθέσεις, κεφαλαιακοί έλεγχοι, η επιστροφή στην επαχθή ύφεση, ακριβώς το κακό που υποτίθεται θέλαμε να ξορκίσουμε. Αυτή η κυβέρνηση ανυπόμονων έπεσε από τους ακροανυπόμονους, που επιμένουν να πιστεύουν, μετά το επτάμηνο ναυάγιο και ενάντια σε κάθε λογική, οτι υπάρχει μαγική λύση: η δραχμή που αυτοστιγμή θα επιτρέψει παροχές και περασμένα μεγαλεία. Φυσικά, ανυπόμονα φέρθηκε και ο προηγούμενος πρωθυπουργός, ρίχνοντας την κυβέρνηση Παπαδήμου, ακριβώς την ώρα που φαινόταν να αναστηλώνει την οικονομία. Εξίσου ανυπόμονα φερόμαστε τουλάχιστον από το 1981, που αρχίσαμε συστηματικά να θυσιάζουμε το μέλλον για να χρηματοδοτηθεί παροδική κατανάλωση και καπρίτσια. Γεμίσαμε το δημόσιο με αχρείαστους (να βολευτούν κάπου τα παιδιά, κιας υπονομεύουν την δυνατότητα του κράτους να φροντίζει το μέλλον μας), εκτοξεύσαμε το δημόσιο χρέος (φέρε παροχές και θα τα βρούμε μωρέ), αφήσαμε προβλήματα τιτάνιου μεγέθους να συσσωρεύονται στο ασφαλιστικό (σύνταξη εδώ και τώρα!).

Η ανυπομονησία μας, φέρνει κάποια μικρά οφέλη προσωρινής καλοπέρασης, αλλα μας κοστίζει συστηματικά βαριές κρίσεις και ανυπολόγιστο χαμένο εισόδημα. Ξεχάστε βαθιές μεταρρυθμίσεις και μεγαλεπήβολα επενδυτικά σχέδια. Απλά την υπομονή των Ισπανών να είχαμε (π.χ. δημόσιο χρέος αντίστοιχο με εκείνων) ισχυρίζομαι ότι θα είχαμε περίπου και το εισόδημα τους (40% υψηλότερο πια;).

Και τι μπορούμε να κάνουμε; Να αντικαταστήσουμε τους Έλληνες με ψύχραιμα υπολογιστικά ρομπότ; Υποψιάζομαι ότι η πλειονότητα των συνανθρώπων μας (έχουν μάθει να;) αγαπάνε αυτό που λέμε ελληνικό χαρακτήρα, με τα καλά και τα στραβά του, και δύσκολα τον αποχωρίζονται. Αλλά ας κοιτάξουμε τουλάχιστον να λειάνουμε τις εντονότερες ακμές του χαρακτήρα μας για να αποφεύγουμε τα χειρότερα.

Μακροπρόθεσμα θα έλεγα οτι πρέπει να εκπαιδευτούμε (ξεκινώντας στα σχολεία) να αναγνωρίζουμε τα λάθη του χαρακτήρα μας, να υπολογίζουμε τη ζημιά που φέρνουν. Έως τότε όμως, το ελάχιστο που πρέπει να κάνουμε είναι να παραδεχτούμε το πρόβλημα, και να διαχωρίσουμε προσεκτικά τις προσωπικά επικίνδυνες επιλογές από τις συλλογικά επικίνδυνες. Ατομικά ας είμαστε όσο Ζορμπάδες θέλουμε. Αλλά μην βάζουμε τον Ζορμπά να μας κυβερνά.