Μετά τον πρώτο και τον δεύτερο σχολιασμό της σημαντικής και ενδιαφέρουσας απόφασης Town of Greece vs Galloway, ολοκληρώνω σήμερα με μερικά σημεία από την ισχυρή μειοψηφία της απόφασης, όπως εκφράστηκε από τους δικαστές Μπράιερ, Κέιγκαν, Γκίνσμπεργκ (Εβραίους) και Σοτομαγιόρ (Ισπανόφωνη).
Γράφει λοιπόν η Κέιγκαν:
I do not contend that principle translates here into a bright separationist line. To the contrary, Ι agree with the Court’s decision in Marsh v. Chambers, upholding the Nebraska Legislature’s tradition of beginning each session with a chaplain’s prayer. And I believe that pluralism and inclusion in a town hall can satisfy the constitutional requirement of neutrality; such a forum need not become a religion-free zone.
Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι η μειοψηφία δεν είναι τίποτα ακροάθεοι φανατίλες. (Μάλιστα, μου έκανε έκπληξη η προσυπογραφή της στην υπόθεση Μαρς.) Πολύ εύστοχο εκ μέρους τους.
Το πρόβλημά τους ήταν μόνο ότι η νομοθετική προσευχή δεν ήταν αρκετά μουλτικούλτι:
Greece’s Board did nothing to recognize religious diversity.
Και ότι παρίσταντο και όσοι τρίτοι είχανε δουλειά στο δημοτικό συμβούλιο.
Το πρώτο από τα παραδείγματα της Κέιγκαν είναι πετυχημένο:
You are a party in a case going to trial; let’s say you have filed suit against the government for violating one of your legal rights. The judge bangs his gavel to call the court to order, asks a minister to come to the front of the room, and instructs the 10 or so individuals present to rise for an opening prayer. The clergyman faces those in attendance and says: “Lord, God of all creation, . . . . We acknowledge the saving sacrifice of Jesus Christ on the cross. We draw strength . . . from his resurrection at Easter. Jesus Christ, who took away the sins of the world, destroyed our death, through his dying and in his rising, he has restored our life. Blessed are you, who has raised up the Lord Jesus, you who will raise us, in our turn, and put us by His side. . . . Amen.” App. 88a–89a. The judge then asks your lawyer to begin the trial.
Αυτό, όπως σχολίασα και στην προηγούμενη σχετική ανάρτησή μου, είναι πράγματι πολύ σοβαρό και προσωπικά θα ήμουν σαφώς αντίθετος. Αναρωτιέμαι όμως τι έχει κάνει η Κέιγκαν για την καθημερινή προσευχή του ίδιου του δικαστηρίου της. Αποκλείεται να μην βλέπη το ειρωνικό του πράγματος.
Και συνεχίζει:
One glaring problem is that the government in all these hypotheticals has aligned itself with, and placed its imprimatur on, a particular religious creed.
Εδώ ακριβώς όμως διαφωνούμε. Όταν το κράτος διευκολύνει τους πολίτες τους στην άσκηση της θρησκευτικής τους ελευθερίας, έστω και εντός ενός δημοσίου κτηρίου, έστω και πριν από μια πολιτειακή λειτουργία, δεν υιοθετεί ούτε ασπάζεται ούτε εναγκαλίζεται την θρησκεία τους. Αν υπάρχει κάτι που προστατεύεται, που επιδοκιμάζεται και που προωθείται, αυτό δεν είναι η έκφραση μιας συγκεκριμένης θρησκευτικής ομάδας, αλλά η ενάσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας καθ’ αυτήν.
Για να το πούμε αλλιώς, εκείνο που συμβαίνει δεν είναι ότι επιβάλλεται τάχα το κράτος στους πολίτες, αλλ’ αντιθέτως ότι οι πολίτες “επιβάλλουν” στο κράτος το δικό τους θρησκευτικό πιστεύω: Καθολικοί στην Άνω Σύρο, Μουσουλμάνοι στον Κερμεντέ της Κω, Ορθόδοξοι σχεδόν παντού αλλού. Δεν φταίει το κράτος αν οι πολίτες είναι πλειοψηφικά ορθόδοξοι στην δική μας Ελλάδα ή γενικά χριστιανοί στην υπερατλαντική Ελλάδα. Ούτε είναι δουλειά του να υποκρίνεται πως δεν είναι.
Απλώς τους διευκολύνει. Και υποχρεούται να διευκολύνη.
Λανθασμένο είναι επίσης το εξής εθνικώς υπερήφανο χωρίο:
Here, when a citizen stands before her government, whether to perform a service or request a benefit, her religious beliefs do not enter into the picture… In this country, when citizens go before the government, they go not as Christians or Muslims or Jews (or what have you), but just as Americans (or here, as Grecians). That is what it means to be an equal citizen, irrespective of religion. And that is what the Town of Greece precluded by so identifying itself with a single faith/
Στην προκειμένη περίπτωση όμως κανείς δεν απαίτησε από τις προσφυγούσες να προευχηθούν, να συμμετάσχουν ή οτιδήποτε παρόμοιο. Το αν ο παππάς τις κοιτούσε αντί να απευθύνεται στα μέλη του δημοτικού συμβουλίου ή αν η Ελλάς δεν είχε φροντίσει να ενημερώση για την δυνατότητα της νομοθετικής προσευχής και ιερείς μη χριστιανικών δογμάτων μού φαίνεται ότι είναι απλές παρωνυχίδες.
Υποστηρίζοντας η Κέιγκαν ότι θα πρέσβευε την ίδια άποψη ακόμη και αν δεν επρόκειτο για Χριστιανούς, αλλά για Εβραίους που απαγγέλλουν την Σιεμά, περνά ασφαλώς την δοκιμασία της συνέπειας και της ακεραιότητας στις απόψεις της, εξακολουθεί όμως να υποστηρίζη ένα κράτος που δεν υπάρχει χάριν των πολιτών του, καθένας εκ των οποίων δεν έχει πλυθή στο πλυντήριο των λευκότερων λευκών, αλλά φέρει επάνω του το στίγμα της δικής του περί αγαθού άποψης, αλλά το αντίστροφο: διατείνεται ότι οι πολίτες πρέπει να συμμορφωθούν εκείνοι προς την κρατική ουδετερότητα, λευκανθέντες και αποχρωματιζόμενοι.
Κάτι που, με το συμπάθιο κιόλας, δεν είναι καθόλου λίμπεραλ.
“Στην προκειμένη περίπτωση όμως κανείς δεν απαίτησε από τις προσφυγούσες [sic] να προευχηθούν [sic], να συμμετάσχουν ή οτιδήποτε παρόμοιο.”¨
Σοβαρέψου βρε Θανάση! To “δεν απαίτησε” δε σημαίνει τίποτε. Ο φορέας εξουσίας σου δείχνει ΕΜΦΑΝΕΣΤΑΤΑ ποιό είναι “το σωστό”. Τέλος. Δε χρειάζεται να απαιτήσει, η “προτροπή” είναι σαφής. Πρόκειται για coercion, και εσύ είσαι ένοχος νομικού φορμαλισμού ;) (επειδή δεν το απαιτεί νόμος δεν ισχύει).
Η υπεράσπιση του δικαιωματος του ισχυρού (εν προκειμένω του Χριστιανού Δ.Λειτουργού) να κάνει το κέφι του πλαγίως εξαναγκάζοντας τις μειονότητες να συμμορφωθούν δεν είναι λιμπεραλ — είναι στην καλύτερη περίπτωση “λιμπερτάριαν” — της κατηγορίας Ayan Rand/”I got mine and you can f**ck off”.
Αυτό δεν είναι τίποτα. Να φανταστής, ο φορέας εξουσίας έδειξε ΕΜΦΑΝΕΣΤΑΤΑ στις προσφυγούσες ότι το σωστό είναι να φοράς άμφια. Τέλος. Η προτροπή ήταν σαφής. Αν δεν ήταν αυτό κοέρσιο, τότε ποιο ήταν.
Τρέχω να σοβαρευτώ.
Η αρχή που (ορθώς) κατά τη γνώμη μου πρεσβεύει η Kagan δύσκολα συμβιβάζεται με τη Marsh. Στην προσπάθειά της να την εναρμονίσει η Kagan ασπάζεται τη μούλτι-κούλτι εκδοχή της ουδετερότητας. Αυτή η εκδοχή δεν είναι προφανώς εσφαλμένη αλλά προκειμένου να την αξιολογήσουμε θα πρέπει να λύσουμε ένα κάρο θέματα στην πολιτική φιλοσοφία. Σε κάθε περίπτωση, αυτό που με τοποθετεί στην ίδια πλευρά με την Kagan, κι εσένα στην απέναντι είναι ότι εσύ στην πρακτική της δημοτικής αρχής βλέπεις διευκόλυνση της ατομικής ελευθερίας των συμμετεχόντων ενώ εγώ (όπως και η Kagan) βλέπω προσυπογραφή ή υιοθέτηση ή όπως αλλιώς θες να μεταφράσεις το endorsement. Ως προς αυτό το θέμα, ας συμφωνήσουμε τουλάχιστον ότι endorsement δεν απαιτεί εξαναγκασμό, ούτε από φιλοσοφική άποψη ούτε από την άποψη του Αμερικανικού συνταγματικού δικαίου. Πηγαίνοντας λίγο παραπέρα τη συζήτηση, θα ήθελα να μου διευκρινίσεις το κριτήριο της διευκόλυνσης. Πρώτον, ποια είναι η σχέση της διευκόλυνσης με την προστασία; Δεύτερον, θέλεις να πεις ότι είναι πάντοτε επιτρεπτό το κράτος να μας διευκολύνει στην άσκηση κάποιου δικαιώματός μας (η διευκόλυνση ως επαρκής συνθήκη πολιτικής νομιμοποίησης); Αυτό δε μου φαίνεται καθόλου πειστικό. Αν μη τι άλλο η διευκόλυνση του δικαιώματος ενός μπορεί να σημαίνει δυσχέρανση του δικαιώματος κάποιου άλλου. Ή μήπως εννοείς ότι η διευκόλυνση στην άσκηση κάποιου δικαιώματός μας είναι αναγκαία αλλά όχι επαρκής συνθήκη; Ούτε αυτό το συμμερίζομαι. Το κράτος μπορεί να αναλαμβάνει πολλές δράσεις (πχ οικονομική ανάπτυξη) που δεν έχουν έχουν σχέση με την διευκόλυνση στην άσκηση δικαιώματος. Στην τελική ανάλυση, η γλώσσα της διευκόλυνσης δεν απαντάει στο βασικό ερώτημα που θέτει η Greece. Γιατί να χρησιμοποιείται η λειτουργία της δημοτικής αρχής ως πεδίο διευκόλυνσης της θρησκευτικής ελευθερίας to begin with;
Αααααααααααααακριβώς. Η Κάγαν όμως ισχυρίζεται το αντίθετο και προσπαθεί να βγάλη από την μυίγα ξύγκι για να διαφοροποιήση τα αδιαφοροποίητα. Επικαλείται κάποιες ασήμαντες διαφορές για να υποστηρίξη ότι τάχα άλλο το ένα, άλλο το άλλο.
Η σχολιαζόμενη απόφαση λοιπόν απλώς ενέμεινε στο προδεδικασμένο. Σιγά το πράμα πια.
Δεν ήταν δυνατόν να κριθή αντισυνταγματική η σαχλαμάρα του δημοτικού συμβουλίου, όταν το ίδιο το Δικαστήριο επικαλείται κάθε μέρα τον Θεό και όταν η Γερουσία έχει τον ολόδικό της παππά. Ή όλα ή τίποτα.
Η Κάγαν έπραξε έξυπνα πολιτικά και επικοινωνιακά, λέγοντας ότι δεν ακολουθεί την καθαρή γραμμή του χωρισμού, αλλά επιχειρηματολογικά το βλέπεις και συ ότι δεν βγαίνει. Το αντίθετο είναι πολύ πιο πειστικό εκ του μείζονος προς το έλασσον.
Σύμφωνοι.
Δες το έτσι.
Όταν το κράτος διευκολύνει την ανέγερση π.χ. ενός γηπέδου, δεν υποστηρίζει την ΑΕΚ ή τον ΠΑΟ, αλλά τον αθλητισμό. Ακόμη και αν το γήπεδο είναι της ΑΕΚ ή του ΠΑΟ. Και ακόμη και αν γκρινιάζουν οι οπαδοί της Δόξας Δράμας.
Διεκολύνοντας τους πλειοψηφικούς οπαδούς της ΑΕΚ ή του ΠΑΟ δημιουργείται η επιφανειακή εντύπωση ότι η κρατική δράση βάφεται κιτρινόμαυρη ή πράσινη, ότι δηλαδή προστατεύονται μόνο εκείνα τα σωματεία. Καμία σχέση: απλώς τυχαίνει εκείνοι να είναι οι πολλοί και να το ζήτησαν.
Το κράτος θα χτίση και στην Δόξα Δράμας γήπεδο μόλις πληρωθούν οι σχετικές αντικειμενικές συνθήκες. Ακριβώς επειδή διευκολύνοντας τους επιμέρους βαμμένους οπαδούς προστατεύει την γενικώτερη αρχή, τον θεσμό του αθλητισμού.
Με την επιφύλαξη τεχνικών περιορισμών και της σπάνιος τω πόρων, ναι. Για να μας κάνη ευκολώτερη την ζωή το θέλουμε το κράτος. Υπάρχει χάριν ημών και όχι το αντίστροφο.
Που εδώ ήταν ποιο ακριβώς;
Ακριβώς. Καμία δυσχέρανση.
Γιατί όχι; Ποιος φέρει το βάρος της απόδειξης; Εκείνους που διώκει την διεύρυνση της άσκησης του δικαιώματος, ήτοι η πλειοψηφία, ή εκείνος που επιθυμεί να το περιορίση, ήτοι η μειοψηφία;
Αυτό είναι το προκαταρκτικό ερώτημα.
Αυτό που είναι πρωταρχικό για την πολιτική νομιμοποίηση είναι να προστατεύονται τα δικαιώματα. Στην παρούσα περίπτωση δεν τίθεται θέμα προστασίας κανενός δικαιώματος των χριστιανών Γρεκιανών. Δε θα λέγαμε ότι περιορίστηκε η θρησκευτική τους ελευθερία, αν η δημοτική αρχή δεν είχε προβλέψει προσευχή στην αρχή των συνεδριάσεων. Περί τίνος λοιπόν πρόκειται. Το αθλητικό παράδειγμα είναι διαφωτιστικό. Καθιστά σαφές ότι το κριτήριό σου αφορά κατ’ ουσίαν την προαγωγή κάποιου -ίσως σημαντικού- συμφέροντος. Άλλο όμως συμφέροντα, άλλο δικαιώματα (άλλο βέβαια ότι ειδικά στη νομολογία του ΕΔΔΑ αυτά έχουν γίνει σούπα, μεγάλη συζήτηση). Αυτό που έκανε η δημοτική αρχή της Greece είναι ότι διευκόλυνε μια θρησκευτική πρακτική και κατά τούτο προήγαγε το συμφέρον μιας μερίδας πολιτών, όχι ότι προστάτευσε κάποιο δικαίωμά τους. Κατά τούτο η διατύπωση ‘διευκόλυνση στην άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας’ είναι δυνάμει παραπλανητική, γιατί αντλεί ρητορικό punch από την ηθικά φορτισμένη έννοια της ελευθερίας που όμως δε διακυβεύεται εν προκειμένω. Ασφαλώς, δεν έχω κανένα λόγο να διαφωνήσω ότι ceteris paribus είναι επιτρεπτό το κράτος να δρα με σκοπό την προαγωγή των συμφερόντων των πολιτών. Αλλά αυτή η διατύπωση δε σε βοηθάει, γιατί σου χαλάει την κατανομή του βάρους απόδειξης στο τέλος του σχολίου σου. Αφού δεν πρόκειται περί περιορισμού δικαιώματος των χριστιανών Γρεκιανών, δεν ευσταθεί ότι η μη χριστιανή μειοψηφία επωμίζεται κανένα επιπλέον βάρος απόδειξης. Και αφού ακύρωσα τη μετατόπιση του βάρους της απόδειξης, το αρχικό μου ερώτημα επανέρχεται. Γιατί να χρησιμοποιείται η συνεδρίαση της δημοτικής αρχής για την προαγωγή των θρησκευτικών συμφερόντων μιας μερίδας πολιτών; Υπάρχει ένας πολύ καλός λόγος κατά αυτής της πρακτικής. Δεν είναι όλα τα fora κατάλληλα για την προαγωγή sectarian συμφερόντων. Κάποια fora τα οποία προορίζονται για τη δημόσια άσκηση εξουσίας πρέπει να αποκλείονται. Γι’ αυτό δε θέλουμε τον εσταυρωμένο στην αίθουσα του δικαστηρίου. Αλλά αυτή η (ηθικοφιλοσοφικώς) ορθή άποψη δεν έχει φίλους στο SCOTUS. Δυστυχώς έχει ελάχιστους φίλους και σε δικαστήρια εκτός ΗΠΑ.
Και φυσικά, χρόνια πολλά στην Κάγαν επί τη ονομαστική της εορτή! :-)
Το επιχείρημα περί coercion μπάζει. Η προσευχή πριν τη συνεδρίαση δεν επιβάλλει την σωστή κατά την πλειοψηφία συμπεριφορά περισσότερο απ’όσο θα την επέβαλλε αν η πλειοψηφία εμφανιζόταν με σταυρουδάκια στο λαιμό. Ή κάποιο άλλο ένδυμα με έντονη θρησκευτική υποδήλωση(κιπά, χιτζάμπ κλπ).
Τα κρίσιμα σημεία είναι: 1) κανείς δεν υποχρεώθηκε να παρακολουθήσει την προσευχή και 2) υπάρχει μακρά παράδοση σε άλλα νομοθετικά και δικαστικά σώματα στις ΗΠΑ.
Το (1) δείχνει ότι πρόκειται για έκφραση της θρησκευτικής ελευθερίας της πλειοψηφίας, που, τι να κάνουμε, θρησκεύονται και είναι χριστιανοί. Θα μπορούσαν να προσεύχονται ιδιωτικώς πριν προσέλθουν στο δημαρχείο. Θα μπορούσαν να προσεύχονται στην τουαλέτα. Θα μπορούσαν να προσεύχονται όλοι μαζί στην αίθουσα του δημοτικού συμβουλίου. Για προφανείς πρακτικούς λόγους επέλεξαν την κουρτίνα τρία.
Το (2) είναι σημαντικό όχι μόνο γιατί υπάρχει δεδικασμένο και δημιουργεί ιστορική παράδοση που το δικαστήριο έχει κάποια υποχρέωση να σεβαστεί(πόση όμως και μέχρι ποίου ορίου; ), αλλά και γιατί δημιουργεί προσδοκίες στους παρισταμένους.
Αν το δικαστήριο ξεκινάει τις συνεδριάσεις του με προσευχή και ξέρω ότι στο παρελθόν οι δικαστές μερολήπτησαν εις βάρος όσων δεν προσευχήθηκαν, τότε δέχομαι ότι υπάρχει έμμεσος καταναγκασμός ακόμα κι αν τυπικά η προσευχή δεν είναι υποχρεωτική για όλους.
Αν το δικαστήριο, παρότι ξεκινάει τις συνεδριάσεις του με προσευχή, έχει ιστορικό αμερόληπτων αποφάσεων, τότε, σε συνδυασμό με τον μη υποχρεωτικό χαρακτήρα της προσευχής, δεν βλέπω πώς μπορεί να υποστηριχτεί βάσιμα ο καταναγκασμός.
Το ερώτημα λοιπόν είναι: είχαν οι προσφυγούσες παραδείγματα διακρίσεων εκ μέρους του δημοτικού συμβουλίου εις βάρος των θρησκευτικών μειονοτήτων της Ελλάδος;
Δημήτρη,
Τα ατομικά δικαιώματα έχουν και θετικό περιεχόμενο, εκτός από αρνητικό. Υπό αυτήν την έννοια η πραγμάτωση ενός δικαιώματος δεν περιλαμβάνει μόνο την στρίκτο σένσου προστασία του, αλλά και την θετική κρατική φροντίδα.
Φορτώνω τώρα, γιατί, αν ο λόγος ήταν για στέγαση ή περίθαλψη ή παιδεία, η Κάγαν θα είχε χίλια πράγματα να πη για τις υποχρεώσεις του κράτους.
Συμφωνώ. Για μένα η δεοντική τιμή είναι του επιτρεπόμενου, όχι του επιβαλλόμενου (και φυσικά όχι του απαγορευμένου).
[Άρα μπορεί να καταργηθή, αλλά όχι να κηρυχθή αντισυνταγματική].
Το ότι κατ’ εμέ δεν υπάρχει αξίωση του κάθε πολίτη για τέτοιου είδους σαχλαμάρες στο δημοτικό συμβούλιο δεν σημαίνει ότι πρόκειται απλώς για ένα συμφέρον, όπως όλα τα άλλα. Άλλο παράδειγμα: το κράτος μπορεί να αποφασίση των έκπτωση των ιατρικών δαπανών από την φορολογία ή όχι. Αν το αποφασίση όμως, δεν εξυπηρετεί απλώς το οικονομικό συμφέρον των πολιτών ως φορολογουμένων, αλλά πραγματώνει και το θετικό περιεχόμενο του κοινωνικού δικαιώματος στην υγεία.
Από την δική σου προκείμενη έτσι είναι, από την δική μου όχι. Όταν ο δήμος χορηγεί άδεια για να εορτάσουν οι μουσουλμάνοι το μπαϊράμι τους σε κάποιο δημόσιο χώρο, το ίδιο κάνει. [πρόσεξε μάλιστα ότι στον συγκεκριμένο δημόσιο χώρο την συγκεκριμένη ώρα και ημέρα αποκλείονται όλοι οι υπόλοιποι από την άσκηση της δικής τους θρησκευτικής ελευθερίας! ουουουουου εντόρσμεντ!]
Τον αν διακυβεύεται ή όχι θα είχε σημασία μόνο ενόψει του ζητήματος αν θα ήταν επιτρεπτή ή όχι η κατάργηση της πρακτικής. Τέτοιο θέμα δεν τίθεται, αφού συνομολογώ ότι κάτι τέτοιο είναι επιτρεπτό.
Εκείνο που έχει σημασία είναι αν η άσκηση της θρησκευτικής ελευθερίας των πλειοψηφίας έθιξε το δικαίωμα της μειοψηφίας.
Δηλαδή, ακόμη και ένα απλό συμφέρον των πολλών να ικανοποίησε η δημοτική αρχή, σε τι ζημιώθηκαν οι προσφυγούσες; Ζήτησαν και εκείνες κάτι και τους το αρνήθηκαν; Ίσα ίσα.
Χαρακτηριστικά θα έλεγα το ίδιο το SCOTUS!
Να παρατηρήσω εδώ ότι το γεγονός ότι χάσατε και την Λαούτσι στην Ευρώπη (ήμουν υπέρ της αιτούσας) και την Γκρης στην Αμερική (είμαι υπέρ του δήμου) μπορεί ενδεχομένως να σημαίνη ότι δεν είναι στραβός ο συνταγματικός γιαλός.
Εκείνο που μου κάνει εντύπωση, και μάλλον κάτι δεν έχω καταλάβει καλά, είναι πώς και δεν εφαρνόστηκαν τα κριτήρια της Λέμον, ειδικά το πρώτο (και πιο αόριστο) περί εμπλοκής:
Έλα μου, ντε. Κι εγώ είχα την ίδια απορία. Σκέφτηκα ότι ίσως η Marsh θέτει ειδικότερο κανόνα.
Δεν ξέρω εάν είναι το κατάλληλο σημείο, όμως διακρίνω έναν παραλληλισμό με τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Όλη η διαδικασία τους τελείται υπό το φως της Ολυμπιακής Φλόγας, η οποία ανάβει στον Ναό της Ήρας από την πρωθιέρειά της, με επίκληση στον αρμόδιο Απόλλωνα. Επίσης, ζητείται από τον Δία ειρήνη για τα συμμετέχοντα έθνη, ενώ είναι αυτός που θα στεφανώσει τους νικητές… Κάθε αθλητής υποχρεωτικά αγωνίζεται υπό το δώρο του Απόλλωνα! Κάθε ολυμπιονίκης δέχεται την χάρη του Δία! Δεν δικαιούται κάποιος ούτε ετερόθρησκη (εμένα θέλω να με στεφανώσει ο Χριστός, εμένα ο Βούδας κ.λπ.), ούτε άθρησκη απονομή. Δεν έχω ακούσει κανέναν (με την εξαίρεση των Ελλήνων στο θρήσκευμα) να διαμαρτύρεται για αυτό, ούτε κάποιον να φοβάται μεροληψία εις βάρος του επειδή είναι αλλόθρησκος ή άθεος…
Προφανώς, οι περισσότεροι θεωρούμε εντελώς συμβολικά όσα γίνονται, μια που δεν πιστεύουμε στη θρησκεία αυτή, γι’ αυτό και δεν μας ενοχλούν. Κάποιοι βέβαια πιστεύουν και μάλιστα θεωρούν βέβηλη την όλη διαδικασία. Πώς γίνεται λοιπόν κάποιος που δεν πιστεύει ούτε στο ελληνεθνικό, ούτε σε χριστιανικό (λ.χ.) δόγμα να φοβάται μεροληψία όταν προηγείται προαιρετικό τελετουργικό (και ιερά σύμβολα) του δεύτερου, αλλά να είναι άνετος όταν προηγείται υποχρεωτικό τελετουργικό (και ιερά σύμβολα) του πρώτου;
Ωραίο παράδειγμα. Αν δεν είναι αυτό εντόρσμε, τι είναι πια. :-)
Συνταγματικό κρίθηκε εκ νέου το Ιν γκαντ γουί τραστ.
Και ένα σχετικό άρθρο μου στο Πρώταγκον: