Μηχανιστικές προσεγγίσεις και μέτρα που οπισθοκροτούν στην πανδημία

(με τον Σωτήρη Βανδώρο, Αν. Καθηγητή Οικονομικών Υγείας στο King’s College London και Adjunct Αν. Καθηγητή στη Σχολή Δημόσιας Υγείας του Harvard. vandoros@hsph.harvard.edu )

Ελαφρώς διαφορετική έκδοση δημοσιεύτηκε στο Βήμα

Ίσως θυμάστε, προ δεκαετίας, την μεγάλη αύξηση στον φόρο πετρελαίου θέρμανσης με στόχο την αύξηση των φορολογικών εσόδων. Το αποτέλεσμα ήταν όχι μόνο να πνιγόμαστε ως σήμερα σε αιθαλομίχλη που κάνει την Αθήνα να θυμίζει ντικενσιανό Λονδίνο, αλλά πιθανώς και μείωση των συνολικών φορολογικών εσόδων! Οι καταναλωτές υποκατέστησαν το πετρέλαιο με εναλλακτικούς τρόπους θέρμανσης κάνοντας τα σχετικά μέτρα όχι απλά να αποτύχουν, αλλά να οπισθοκροτήσουν, επιβαρύνοντας και την δημόσια υγεία. Σήμερα, κάποια μέτρα αντιμετώπισης της πανδημίας Covid-19, όπως η ολοένα στενότερη απαγόρευση κυκλοφορίας, κινδυνεύουν να αποβούν εξίσου αυτεπίστροφα, εξαιτίας μιας μηχανιστικής προσέγγισης της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Οποιοσδήποτε προσπαθεί να επηρεάσει την συμπεριφορά ανθρώπων, έστω για εθνικά ωφέλιμους λόγους, πρέπει να θυμάται πως δεν αντιμετωπίζει πειθήνια ρομπότ. Όταν αλλάζουν οι κανόνες, με σκοπό να περιορίσουν μια δραστηριότητα, οι άνθρωποι δεν θα ξεχάσουν ξαφνικά τις ανάγκες τους, αλλά θα αναζητήσουν τρόπο να συνεχίσουν να ζουν όπως πριν. Πριν καν ψηφιστεί νέος νόμος που επηρεάζει την καθημερινή μας ζωή, οι άνθρωποι αναζητούν υποκατάστατα. Και όπως η ηρωίνη εφευρέθηκε για υποκατάστο αντιβηχικών αλλά κατέληξε να προκαλεί, ελαφρώς μεγαλύτερες βλάβες, ένας κακοσχεδιασμένος νόμος μπορεί να φέρνει υποκατάσταση συμπεριφοράς από πολύ χειρότερες.

Η πρόσφατη απόφαση για στενότερη απαγόρευση κυκλοφορίας από τις 6 το βράδυ (απόγευμα πια δηλαδή, όσο έρχεται η άνοιξη!) θα έπρεπε να έχει χτυπήσει καμπανάκια για επικίνδυνα υποκατάστατα. Όταν περιορίζονται στα χαρτιά μετακινήσεις και δραστηριότητες (με δεδομένο οικονομικό και κοινωνικό κόστος), δεν έπεται ότι αυτές θα υποκατασταθούν 100% με παραμονή μόνος-στο-σπίτι. Κάποιες δραστηριότητες θα διοχετευτούν σε εναλλακτικές, οι οποίες μάλιστα θα εντείνονται όσο μεγαλώνει η κούραση.

Αν οι εναλλακτικές συμβάλλουν λιγότερο στην διασπορά του ιού, τότε ίσως εξυπηρετούν τον στόχο τους. Όμως αν π.χ. με περιορισμό μετακινήσεων στις 6μμ οι ίδιοι άνθρωποι συνωστίζονται στα ίδια μέρη σε μικρότερο χρονικό διάστημα, και μετά τις 6μμ αντί να περπατούν στον δρόμο επισκέπτονται γείτονες εντός οικιών, τότε τα μέτρα οδηγούν σε επιδείνωση της κατάστασης. Δυστυχώς, έχουμε πια στοιχεία ότι η αυστηροποίηση ενδεχομένως συσχετίστηκε με μεγαλύτερο συνωστισμό. Στον βαθμό που ο συνωστισμός διοχετεύτηκε σε κλειστούς χώρους που είναι πολύ πιο επικίνδυνοι επιδημιολογικά, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι αρνητικό.

Τα καλύτερα στοιχεία που έχουμε για την κινητικότητα των πολιτών έρχονται από την συσκευή που φέρουν πάνω τους σχεδόν όλοι, το κινητό τηλέφωνο. Η google δημοσιεύει δεδομένα από δισεκατομμύρια συσκευές που τρέχουν λογισμικό της, σε 6 κατηγορίες μετακίνησης (για λεπτομέρειες βλέπε εδώ). Θα επικεντρωθούμε εδώ στο πόσο χρόνο περνούν οι άνθρωποι (α) στα σπίτια και (β) σε σούπερ μάρκετ/φαρμακεία, τις εβδομάδες πριν την εφαρμογή του μέτρου, και τις εβδομάδες μετά.

Στην Αττική, τα δύο Σαββατοκύριακα μετά τα μέτρα οι άνθρωποι πέρασαν περίπου 2,5 ποσοστιαίες μονάδες περισσότερο χρόνο σε σπίτια από ότι τις δύο εβδομάδες πριν, και 15,3 λιγότερες σε σούπερ μάρκετ/φαρμακεία. Δεδομένου του χρόνου που περνάνε στις δύο δραστηριότητες οι άνθρωποι, μιλάμε για συνολική διαφορά κάποιων λεπτών της ώρας.

Αυτό που κάνει την διαφορά όμως είναι ότι αυτές οι δραστηριότητες συμπυκνώθηκαν σε μικρότερο χρονικό διάστημα. Δηλαδή η μείωση που οφείλεται στο μέτρο της απαγόρευσης κυκλοφορίας κατά τρεις ώρες είναι τόσο μικρή που σημαίνει πως σχεδόν ο ίδιος πληθυσμός συνωστίστηκε στους ίδιους χώρους σε πολύ μικρότερο χρόνο. Φυσικά δεν γνωρίζουμε την κατανομή χρόνου και την πυκνότητα των δραστηριοτήτων μέσα στην ημέρα, αλλά τα αποτελέσματα δείχνουν ξεκάθαρα προς την κατεύθυνση του μεγαλύτερου συνωστισμού, πράγμα που είναι ιδιαίτερα επικίνδυνο ειδικά σε κλειστούς χώρους.

Γράφημα 1: Αλλαγές στον χρόνο παραμονής και στον συνωστισμό, πριν και μετά την αυστηροποίηση  της απαγόρευσης κυκλοφορίας. Στο ένα σενάριο υπολογίζουμε τον συνωστισμό υποθέτοντας ότι οι πολίτες βγαίνουν από το σπίτι από τις 7 το πρωί μέχρι την επιτρεπόμενη ώρα (6 ή 9), στο δεύτερο ότι την υπερβαίνουν κατά μέσο όρο δύο ώρες (ένα μάλλον υπερβολικό σενάριο). Και στα δύο σενάρια ο συνωστισμός ανέβηκε σημαντικά.

Επαρκεί ο υπολογισμός πριν-εναντίον-μετά; Όχι πάντα. Η απλή σύγκριση μιας μεταβλητής πριν και μετά την εφαρμογή ενός μέτρου δεν ταυτοποιεί απαραίτητα την επίπτωση, διότι υπάρχουν πιθανώς άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν το φαινόμενο καθώς και προϋπάρχουσες τάσεις. Δηλαδή ακόμα και εν απουσία μέτρων, η μεταβλητή που μας ενδιαφέρει δεν θα παρέμενε απαραιτήτως σταθερή. Θα μπορούσε δηλαδή να φταίει ο καιρός ή κάτι άλλο για την τόσο μικρή μείωση των μετακινήσεων.  

Για απομόνωση παραγόντων χρησιμοποιούμε σαν μέτρο σύγκρισης έναν άλλον πληθυσμό, στον οποίο δεν εφαρμόστηκε η ίδια παρέμβαση, συγκρίνοντας τις διαφορές στους δύο πληθυσμούς πριν και μετά (μεθοδολογικά πρόκειται για «διαφορά διαφορών», ή “difference-in-differences”). Συγκρίνοντας με  παραπλήσια περιοχή που δεν είχε όμως μέτρα, μπορούμε να εκτιμήσουμε πόση μεταβολή οφείλεται στην δεδομένη παρέμβαση, παρά σε τρίτους παράγοντες.

Στην Περιφέρεια Πελοποννήσου λοιπόν, ως σύγκριση, που δεν είχε απαγορευτικό στις 6μμ, είχαμε μείωση του χρόνου παραμονής στην οικία κατά 1 ποσοστιαία μονάδα και μείωση παραμονής σε σούπερ μάρκετ/φαρμακεία κατά 13.5 μονάδες το ίδιο διάστημα. Η «διαφορά στις διαφορές» ανάμεσα στις δύο περιοχές δείχνει σχετική αύξηση χρόνου σε σπίτια κατά 3.5 ποσοστιαίες μονάδες στην Αττική, και μείωση του χρόνου σε σούπερ μάρκετ/φαρμακεία κατά 1.8 μονάδες. Όπως είδαμε και πριν λοιπόν, μικρή διαφορά στην συνολική κινητικότητα. Η μεθοδολογία διαφορών επιβεβαιώνει αυτό που βλέπουμε δια γυμνού οφθαλμού: δεν είναι θέμα καιρού, ή άλλου εξωγενούς παράγοντα. Τα ίδια τα μέτρα απλά προκάλεσαν πολύ μικρή μείωση της κινητικότητας και αύξηση συνωστισμού.

Εν κατακλείδι, το μέτρο της απαγόρευσης κυκλοφορίας στις 6μμ όχι μόνο απέτυχε στον στόχο του, αλλά ενδεχομένως οπισθοκρότησε, οδηγώντας σε μεγαλύτερη διασπορά. Η αποτυχία αυτή καθιστά επίκαιρα τρία βασικά στοιχεία στην χάραξη δημόσιας πολιτικής. Πρώτον, πριν την λήψη αποφάσεων, πρέπει να γνωρίζουμε ότι η συμπεριφορά δεν αλλάζει  μηχανιστικά, αλλά αντιθέτως υπάρχει υποκατάσταση συμπεριφορών. Συνεπώς, η θεωρία αποφάσεων αλλά και συμπεριφορικές γνώσεις πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στον σχεδιασμό παρεμβάσεων.

Δεύτερον, τα όποια μέτρα πρέπει να αξιολογούνται κατόπιν εφαρμογής, βάσει των δεδομένων, και όπου είναι απαραίτητο να αναπροσαρμόζονται.

Τρίτον και παραμελημένο: ατυχείς ή ασαφείς παρεμβάσεις προκαλούν συνήθεια ή και έξη στην καταστρατήγηση των κανόνων. Επί μήνες περιρρέει η ιδέα ότι «χρειάζονται αυστηρότερα μέτρα». Όπως ξέρουμε καλά από την ελληνική φορολογία όμως, η αυστηροποίηση δεν ισούται πάντα με βελτίωση. Τελικά, η δημόσια πολιτική είναι η τέχνη του έξυπνα εφικτού, όχι του αφελώς αυστηρού.

(No Ratings Yet)

Loading...