Ορθογραφικά ΙΙΙ: η αναπαράσταση των δυσφθόγγων

Εντάξει, ομολογώ ότι δεν υπάρχει λέξη δύσφθογγος (μέχρι μόλις τώρα τουλάχιστον). Αλλά η γλώσσα εξελίσσεται, νέες ανάγκες εμφανίζονται και μπορούμε να διατάζουμε τις λέξεις να μας υπηρετούν όπως θέλουμε.

Δύσφθογγος λοιπόν είναι ένας κακός και άτακτος φθόγγος τον οποίο δεν αναπαριστά ή δεν αναπαριστά ικανοποιητικά το υπάρχον αλφαβητικό μας σύστημα. Ο δύσφθογγος μπορεί να είναι αλλοδαπός, οπότε μικρό το κακό, γιατί καμία γλώσσα δεν υποχρεούται να αποδίδη τους φθόγγους των άλλων γλωσσών, είτε ημεδαπός, οπότε υπάρχει οπωσδήποτε κάποια αστοχία. Αλλά ατελή τα ανθρώπινα.

Θυμίζω ότι φθόγγος είναι απλώς ένας ήχος όπως ο ήχος [α], που συνήθως αντιστοιχεί σε ένα γράμμα, όπως είναι εν προκειμένω το γράμμα άλφα. Ο [α] συνεπώς είναι ένας εύφθογγος, που αντιστοιχεί αμφιμονοσήμαντα στο γράμμα του. Ένα τέλειο ζευγαράκι.

Σε γλώσσες όπως τα ελληνικά τέτοια ζευγαράκια είναι ο κανόνας, πράγμα που κάνει πολύ εύκολη την ανάγνωση. Αυτές είναι οι γλώσσες που, σε γενικές γραμμές, “διαβάζονται όπως γράφονται”, π.χ. ισπανικά ή γερμανικά, σε αντίθεση με τον φθογγολογικό συρφετό γλωσσών όπως τα αγγλικά ή τα γαλλικά. Η απόσταση μεταξύ φθόγγου και γράμματος υποδηλώνει προφανώς την μεγάλη φθογγολογική εξέλιξη της γλώσσας από τότε που αποκρυσταλλώθηκε το αλφαβητικό της σύστημα, γιατί, όταν πρωτογράφτηκε, υπήρχε προφανώς αντιστοιχία φθόγγου και γράμματος. Έτσι, τα τουρκικά π.χ., που αλφαβητίστηκαν πριν ούτε εκατό χρόνια, αποτελούν κατεξοχήν παράδειγμα γλώσσας που διαβάζεται όπως γράφεται.

Τα ελληνικά, που μας ενδιαφέρουν τώρα, σαν γενικά συντηρητική γλώσσα, δεν έχει απομακρυνθή και πάρα πολύ στην προφορά της από το γραπτό ίνδαλμα. Όμως, υπάρχουν και εδώ διάφορα θέματα, που συναρτώνται με την αναπαράσταση διαλεκτικών και κάποιων αλλοδαπών φθόγγων.

Στην γραπτή κοινή νεοελληνική λοιπόν δεν αποτυπώνεται η διαφορά μεταξύ [d] και [nt], [b] και [mp], θέμα που το έχω λύσει εδώ, οπότε απλώς αντιγράφω:

Γκρινιάζει εδώ και χρόνια ο ΣΓ επειδή στα ελληνικά δεν μπορούμε να αποδώσουμε γραφηματικά το σύμπλεγμα [nt], όπως προφέρεται σε ξενικές λέξεις τύπου Kant ή Antonio και όπως απαντά σε διάφορες δικές μας διαλέκτους (ανάλογα ισχύουν και για το σύμπλεγμα [mp]). Η γκρίνια γενικά είναι αδικαιολόγητη, επειδή [nt] δεν υπάρχει στην κοινή νεοελληνική, παρά μόνο νεωστί από ξένη επίδραση και διάθεση φιλάρεσκης γλωσσεπίδειξης. Οπότε, δεν έχει νόημα να κατηγορής ένα αλφάβητο επειδή δεν παριστά ένα σύμπλεγμα φθόγγων που δεν υπάρχει στην γλώσσα του.

Αλλά έστω, εγώ δεν χαλώ χατίρια.

Συνήθως προσπαθούμε να αποδώσουμε την χωριστή προφορά [nt] χωρίζοντας ακριβώς το σύμπλεγμα ντ με ένα ενωτικό: ν-τ (και αντίστοιχα: μ-π). Σκέφτηκα όμως ένα πιο βολικό τρόπο, που δεν στραμπουλάει τις λέξεις οπτικά: αφού θέλουμε να διαλύσουμε το σύμπλεγμα ντ, ας χρησιμοποιήσουμε ακριβώς το εργαλείο που μας παρέχει η γλώσσα μας. Τα διαλυτικά.

Δυστυχώς, για πρακτικούς λόγους δεν μπορώ να βάλω διαλυτικά πάνω από το τ (άρα θελουμε σχεδιασμό δύο ψηφίων ακόμη στις γραμματοσειρές: τ μετά διαλυτικών και π μετά διαλυτικών). Αλλά το νόημα το πιάσατε.

Απομένει τώρα να βρούμε και πώς θα αποδίδουμε το παχύ κυπριακό σ και τσ και τελειώσαμε.

Τα οποία παχέα σ και τσ στα κυπριακά αποδίδονται με διάφορους αμήχανους τρόπους, χωρίς να επικρατή (νομίζω) κάποιος (βλ. εδώ για ένα σχετικό αναστοχασμό). Η λιγώτερη παρεμβατική πρόταση (: αυτή που δεν εισάγει καινούργια σημαδάκια στο αλφάβητο) είναι η προσθήκη ενός ι, με αποτέλεσμα να γράφουμε πχ κέτσιαπ ή Πύργος Σιακόλα. Αυτό το τελευταίο παράδειγμα καταδεικνύει τους περιορισμούς αυτού του τρόπου γραφής: είναι αδύνατον να μαντέψη κανείς, και μάλιστα Ελλαδίτης κανείς, αν πρόκειται για Schακόλα ή για Σχιακόλα (όπως είναι η δική μας παρόρμηση να το προφέρουμε). Αλλά και η ορθογραφική πρόταση του διπλού σ, πχ σσιυλλίν, δεν είναι διαυγής, όταν τουλάχιστον βρίσκεται στο μέσον της λέξης. Επομένως, χρειάζεται βελτίωση εδώ πέρα.

Η δική μου σκέψη είναι η χρησιμοποίηση ενός υπογεγραμμένου ι για να δηλωθή αυτή η πάχυνση του σ (αλλά και του τσ και του ζ). Δηλαδή το γερμανικό sch, το αγγλικό sh, το γαλλικό ch, το ιταλικό sci και sce (τυχαίο που τόσες γλώσσες δεν έχουν ειδικό γράμμα;) θα αντιστοιχή στο ελληνικό σ/ς μεθ’ υπογεγραμμένης (την οποία προφανώς δεν μπορώ να αποδώσω τώρα για τεχνικούς λόγους. Μπορώ να το γράψω με το χέρι όμως!). Αυτήν την λένε σεδίλλη στα γαλλικά, αλλά δεν υπάρχει λόγος να ψιττακίζουμε τώρα τους Γάλλους. Πάει κι αυτό.

Ας περάσουμε τώρα και σε ένα φωνήεν που με απασχολεί. Γενικά, εμείς έχουμε ωραία και καθαρά και ανοιχτά φωνήεντα και καρφί δεν μου καίγεται για την ακριβή απόδοση του ο ούμλαουτ και του [ae] των αγγλικών και του γαλλικού e κλπ. Αλλά το γαλλικό u, καίτοι δεν υπάρχει ούτε διαλεκτικώς παρ’ ημίν (νομίζω), θα ήθελα να το αποδώσουμε. Μην ρωτάτε γιατί, απλώς του έχω μια συμπάθεια.

Αλλά και αυτό επιλύεται εύκολα, όπως έχω ήδη εκθέσει. Αντιγράφω πάλι:

Δεν διαφωνώ με την ανάγκη πάντως να έχουμε μια βολική μεταγραφή μερικών βασικών ξένων φθόγγων και συμπλεγμάτων που συναντάμε συχνά. Το γαλλικό u ας πούμε, κοινός φθόγγος και στα τουρκικά. Γιατί να μην το αποδίδουμε και αυτό γερμανότροπα, σαν υ μετά διαλυτικών; Π.χ. το utiliser γίνεται ϋτιλιζέ, το über γίνεται ϋμπερ. Ακρίβεια και κομψότης. :-)