Σε συνέχεια της πολύ επιτυχημένης εκδήλωσης του ΚΕΦΙΜ για την ευθανασία (φωτογραφίες εδώ), εκθέτω εδώ το πρώτο μέρος της εισήγησής μου.
Εισαγωγή
Το πρόβλημα της ευθανασίας, ένα οριακό ηθικό και νομικό ζήτημα, έχει γιγαντωθή τις τελευταίες δεκαετίες κυρίως εξαιτίας των τεχνολογικών εξελίξεων στο τομέα της Ιατρικής. Από την μια μεριά ορθώνεται η αξίωση του ασθενούς σε αξιοπρεπές τέλος, σε εντελή αυτοδιάθεσή του, το δικαίωμά του στον θάνατο ή, όπως αλλιώς λέγεται, το δικαίωμα εξόδου. Από την άλλη, επικρατούν δύο σκέψεις κυρίως: αφενός μεν μια ήπια κηδεμονιστική, που δυσπιστεί μπροστά στην βούληση ενός ανθρώπου που υποφέρει και αποφασίζει για κάτι ανέκκλητο και άγνωστο εκ των προτέρων, αφετέρου δε μια πιο κοινοτιστική, που τονίζει το συμφέρον της ολότητας σε καθέναν ξεχωριστά από εμάς, καθώς και στο απαραβίαστο ή στην ιερότητα της ανθρώπινης ζωής.
Η σύγκρουση είναι εν πολλοίς σύγκρουση δύο κοσμοθεωριών.
Σε πιο πρακτικό επίπεδο τώρα, δεν μπορούμε βέβαια να κλείσουμε τα μάτια στους κινδύνους που ελλοχεύουν σχετικά: συμφέρον από τον θάνατο ενός ασθενούς μπορεί να έχη ο κληρονόμος του, το κράτος ως σύστημα προνοίας, αφού π.χ. η εντατική θεραπεία έχει μεγάλο κόστος, ή και οποιοδήποτε εγκληματικό στοιχείο. Συνεπώς, επιβάλλεται να θεσπιστούν δικλίδες ασφαλείας, ανάλογες με την σημασία του ζητήματος. Από την άλλη μεριά, οι άνθρωποι πάντα αυτοκτονούσαν και πάντα θα αυτοκτονούν, για διάφορους λόγους. Δεν μπορούμε να κλείσουμε τα μάτια ούτε σε αυτό.
Διακρίσεις
Η βασική διάκριση που θα μας απασχολήση είναι μεταξύ παθητικής και ενεργητικής ευθανασίας, καθώς και η νομική διάκριση της τελευταίας μεταξύ συμμετοχής σε αυτοκτονία και εν συναινέσει ανθρωποκτονίας. Περιττό να πούμε ότι υποβοηθούμενη ευθανασία δεν υπάρχει, παρά μόνο υποβοηθούμενη αυτοκτονία.
Η παθητική λεγομένη ευθανασία ίσως δεν θα έπρεπε καν να λέγεται ευθανασία. Συνίσταται σε μια παράλειψη, ήτοι στην αποφυγή επιθετικής αγωγής, ενδεχομένως και στην χορήγηση μόνο παραμυθητικής αγωγής στον ασθενή. Αφήνει την ροή των πραγμάτων χωρίς επέμβαση. Νομικά θα λέγαμε ότι το ιδιαίτερο νομικό καθήκον του ιατρού παύει από κάποιο χρονικό σημείο. Ποιο είναι αυτό όμως;
[Ωστόσο, ακόμη και η παραμυθητική ιατρική ενδέχεται κάλλιστα να υπαχθή στο πεδίο που μας ενδιαφέρει, όταν το αναλγητικό φάρμακο που χορηγείται μειώνει κατά τι το υπόλοιπο ζωής του ασθενούς. Μια τέτοια πράξη μπορεί κάλλιστα να πληροί το πραγματικό της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως με ενδεχόμενο δόλο ή και άμεσο δόλο β΄ βαθμού].
Η συμμετοχή σε αυτοκτονία τώρα είναι μια μορφή συμμετοχής σε αυτοβλάβη, όπου την κυριαρχία επί της πράξεως έχει ο ασθενής. Αντιθέτως, η εν συναινέσει ανθρωποκτονία, που συνιστά την πιο προβληματική μορφή ευθανασίας, την κατεξοχήν ευθανασία, συνιστά, όπως είναι προφανές, μορφή ετεροβλάβης.
Επιβάλλεται επίσης ευθύς εξαρχής να αποκλείσουμε από την συζήτηση, από αυτήν την συζήτηση τουλάχιστον, τις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες ο ασθενής βαρύνεται με κάποιο γνωστικό ή βουλητικό ελάττωμα ή, πολύ περισσότερο, όταν δεν έχει εκδηλώσει ή δεν μπορεί καν να εκδηλώση σχετικά βούληση. Δεν αναφερόμαστε λοιπόν στις περιπτώσεις παιδιών ή ψυχασθενών ή μεθυσμένων ούτε βέβαια σε περιπτώσεις ασθενών σε κώμα ή με γεροντική άνοια και σε όλες τις παρόμοιες. Η φρικτή Επιχείρηση Τ4 της ναζιστικής Γερμανίας, με την οποία δολοφονήθηκαν πάνω από 70.000 ψυχικά ασθενείς, όχι ασφαλώς “εξ οίκτου προς αυτούς, ανιάτως πάσχοντας”, όπως απαιτεί το άρ. 300 ΠΚ, δεν αφορά αυτήν την συζήτηση.
Φαινομενολογία
Σήμερα ζούμε στην εποχή της πληροφορίας. Με μια αναζήτηση δύο λεπτών βρίσκουμε ότι μια σακκούλα με ήλιο μπορεί να μας οδηγήση στον ανώδυνο θάνατο που επιζητούμε ή ότι η κλινική Dignitas στην Ελβετία είναι διαθέσιμη, με το κατάλληλο αντίτιμο, που αρχίζει από τις 7.000 ευρώ, για να μας τον προσφέρη. Στην Ολλανδία οι περιπτώσεις ενεργητικής ευθανασίας υπερβαίνουν ετησίως τις 4.000, ποσοστό μικρότερο του 3% των συνολικών θανάτων. Η (ενεργητική) ευθανασία διενεργείται με την ενδοφλέβια χορήγηση πρώτα ενός αναισθητικού, της νατριούχου θειοπεντάλης, και μετά ενός μυοχαλαρωτικού, του βρωμιούχου παγκουρονίου.
Ηθικονομική θεμελίωση
Είναι πράγματι απόλυτη η προστασία της ανθρώπινης ζωής στην έννομη τάξη μας; Θα έπρεπε να είναι ίσως; Συνιστά η ζωή την κορωνίδα των ατομικών δικαιωμάτων, το δικαίωμα μάλιστα των δικαιωμάτων, άνευ του οποίου δεν υφίστανται τα υπόλοιπα δικαιώματα;
Η πρόχειρη και συναισθηματική απάντηση, αυτή που περιέχει το άρ. 5 παρ. 2 Σ, λέει ασφαλώς και ναι. Προσεκτικώτερη εξέταση αποκαλύπτει όμως ότι κανένα δικαίωμα δεν είναι απόλυτο, όσο και αν κάποια είναι ασφαλώς ισχυρότερα από τα άλλα. Εν προκειμένω, αρκεί η παραπομπή στις διατάξεις περί αμύνης, κατάστασης ανάγκης, αστυνομικής βίας κλπ. Ακόμη και η ανθρώπινη ζωή λοιπόν έχει νομικά και ηθικά όρια.
Ας αποδραματοποιήσουμε συνεπώς το ζήτημα. Υπάρχουν, υπήρχαν (βλ. θανατική ποινή!) και θα υπάρχουν περιστάσεις υπό τις οποίες είναι θεμιτή η αφαίρεση της ανθρώπινης ζωής. Η ευθανασία ίσως πρέπει να είναι μία εξ αυτών, δεν συνιστά όμως ποιοτική διαφοροποίηση στην αντιμετώπιση του εννόμου αγαθού της ζωής.
Η ουσία του πράγματος έγκειται στο ότι κανείς άνθρωπος και κανείς ασθενής δεν έχει ούτε ηθική ούτε νομική υποχρέωση να ζη, και μάλιστα να υποφέρη. Εν προκειμένω συγκρούονται στην πραγματικότητα δύο διαφορετικές συλλήψεις των ατομικών δικαιωμάτων. Κατά την πρώτη προσέγγιση, ο δικαιωματούχος ασκεί εν ταυτώ και ένα είδος (πολιτειακού;) λειτουργήματος. Όσο η ατομική του βούληση εναρμονίζεται με το κοινό καλό, το δημόσιο συμφέρον, το συμφέρον της ολότητας, την εθνική ανάγκη ή ό,τι άλλο, έχει καλώς. Αν όμως συγκρουστούν, έστω σε οριακές περιπτώσεις, είναι κάλλιστα δυνατόν η άσκηση του δικαιώματος να επιβληθή σε αυτόν παρά την θέλησή του, της ζωής του αυτονομουμένης από αυτόν και αποκτώσης ιδίαν αξία. Η αντίθετη άποψη, την οποία παρουσιάζω εδώ ασφαλώς κάπως χοντροκομμένα, αλλά δικαιούμαι να την χαρακτηρίσω φιλελεύθερη, αντιλαμβάνεται το ατομικό δικαίωμα ως συνυφασμένο με την προσωπικότητα του ατόμου, ως έκφανση της όλης ελευθερίας του, και αναγνωρίζει το πρωτείο του ατόμου: δεν νοούνται ατομικά δικαιώματα ασκούμενα εις βάρος του φορέως τους. Καλούμαστε να επιλέξουμε: ζούμε χάριν του εαυτού μας ή χάριν και του κοινωνικού συνόλου (ή ακόμη και του κράτους);
Περιέχεται όμως άραγε στο συνταγματικό δικαίωμα της ζωής κατά λογική αναγκαιότητα και το δικαίωμα στον θάνατο; Κάθε ατομικό δικαίωμα διδασκόμαστε ότι περιλαμβάνει και την αποχή από αυτό ή το δικαίωμα παραιτήσεως ή συναινέσεως σε παρεμβάσεις σε αυτό, όπως είναι πχ το δικαίωμα οκνηρίας ή το δικαίωμα παραιτήσεως από τα επίγεια αγαθά. Γιατί να μην είναι συνεπάγεται λοιπόν το δικαίωμα στην ζωή ομοίως και το αμυντικό δικαίωμα στην μη ζωή, με κύριο και προφανές περιεχόμενο την αποχή του κρατικού εξαναγκασμού από πράξεις που παρατείνουν την ζωή;
Το δικαίωμα στην μη ζωή ωστόσο δεν είναι ακόμη ένα πλήρες δικαίωμα στον θάνατο, γιατί αυτό θα απαιτούσε όχι απλώς παράλειψη εκ μέρους του κράτους, αλλά και θετική ενέργεια. Δεν είμαι έτοιμος να δεχθώ τέτοιου είδους συνταγματική αναγωγή επί του παρόντος. Με άλλα λόγια, δεν θεωρώ αντισυνταγματική την μη νομοθετική αναγνώριση της ευθανασίας.
Σε κάθε περίπτωση, κεντρικό εν προκειμένω μέγεθος έχει η βούληση του ασθενούς, ήτοι η ελευθερία του να διαθέση το υπόλοιπο της ζωής του. Θα ήθελα να επιμείνω λίγο στην διάκριση αυτή: ο λόγος εδώ δεν είναι γενικώς και αορίστως για την ελευθερία διαθέσεως της ζωής, μια ελευθερίας που γενικώς αμφισβητείται και προξενεί εύλογα ποικίλες αντιδράσεις, αλλά για την ελευθερία διαθέσεως του υπολοίπου ζωής, ενός υπολοίπου βασανιστικού, επώδυνου και τιμωρητικού. Θεωρώ ότι πρόκειται για ποσοτική και ποιοτική διαφορά. Ακόμη και κάποιος που δυσπιστεί γενικώτερα στην αναγνώριση μιας ελευθερίας διαθέσεως της ιδίας ζωής, μπορεί κάλλιστα να αντιληφθή ότι η ελευθερία διαθέσεως του υπολοίπου ζωής είναι κάτι διαφορετικό.
Τέλος, συχνά αναφέρεται στην παρούσα προβληματική το εξής απόσπασμα από τον όρκο του Ιπποκράτους, το οποίο θέλω να μνημονεύσω ιδίως επ’ ωφελεία των φίλων μας ιατρών: “Οὐ δώσω δὲ οὐδὲ φάρμακον οὐδενὶ αἰτηθεὶς θανάσιμον, οὐδὲ ὑφηγήσομαι ξυμβουλίην τοιήνδε”. Ο ίδιος όρκος απαγορεύει βέβαια αμέσως μετά και τις εκτρώσεις: “Ὁμοίως δὲ οὐδὲ γυναικὶ πεσσὸν φθόριον δώσω”. Οπότε, θεωρώ ότι είναι περιορισμένη η επιχειρηματολογική πειθώ του.
Συνεχίζεται στο επόμενο.
Ο γνωστος δημοσιογραφος Αλεξανδρος Βελιος εκανε γνωστο στα ΜΜΕ οτι θα προχωρουσε σε υποβοηθουμενη αυτοκτονια, πληροφορηθεις υπευθυνως απο τους γιατρους του οτι η ανιατη και βαρυτατη ασθενεια του θα τον οδηγουσε προσεχως σε αργο και οδυνηροτατο θανατο. Και καποιοι “φιλανθρωποι” δικαστες διεταξαν….εκταφη, για να…….διερευνηθει λεει το ενδεχομενο “ανθρωποκτονιας”.
Α ρε Αλεξανδρε, γιατι δεν τραβηξες και μια αποτεφρωση για να ησυχασεις μια και καλη.
Επειδη ως κρατος και κοινωνια προτιμουμε να εχουμε το κεφαλι βαθια χωμενο στην αμμο, πρεπει κανεις να πληρωσει 7000 ευρω σε ξενη κλινικη. Αν του περισσευουν.
Οταν ο μεγας Αθηναιος στρατηγος Φωκιων καταδικαστηκε σε θανατο απο τους συμπολιτες του συνεβη ενα απροοπτο πριν την εκτελεση. Τι κωνειο ειχε τελειωσει καο ο δημιος αρνειτο να φτιαξει αλλο αν δεν προπληρωνοταν(προφανως το αθηναικο δημοσιο του χρωστουσε χρηματα). Ο Φωκιων αφου εβγαλε και πληρωσε τον δημιο απο την τσεπη του, παρατηρησε “Σε αυτην την πολη ουτε να πεθανει δεν μπορει κανεις χωρις να πληρωσει”. Αδιορθωτοι εδω κσι 25 αιωνες……
Χρήσιμα τα όσα αναφέρονται στο κείμενο αλλά, ως συμβαίνει σε παρόμοια κείμενα, δεν συζητείται ίσως η πιο σημαντική διάσταση του ζητήματος. Συγκεκριμένα, ποιο είναι το κριτήριο της απόφασης ευθανασίας/αυτοκτονίας εκείνο το οποίο θα θεωρούσαμε ορθολογικό. Το συγκεκριμένο θέμα δεν μπορούμε να το προσπερνάμε αναφερόμενοι σε ακραίες περιπτώσεις στις οποίες ένα μεγάλο μερίδιο της κοινής γνώμης τείνει να συγκλίνει. Πολλοί θα θεωρούσαμε παράλογη την απόπειρα αυτοχειρίας που προκλήθηκε από ασήμαντη αφορμή. Και δεδομένου πως θα τη θεωρούσαμε παράλογη θα προσπαθούσαμε να την αποτρέψουμε. Το ίδιο θα επιχειρούσαμε και σε άλλες περιπτώσεις λιγότερο ακραίες. Που ακριβώς όμως τοποθετούμε το κατώφλι δεδομένου;
Δεν έχετε εδιτ. Ξέχαστε το τελευταίο δεδομένο. Το δεδομένου θα μπορούσαμε να το συζητήσουμε σε επόμενο σχόλιο
Δεν το συζητούμε, επειδή δεν μας ενδιαφέρει. Σεβασμός της προσωπικής αυτονομίας σημαίνει σεβασμός όλων των ελεύθερων αποφάσεων, όχι των εξ αυτών ορθολογικών. Εκείνο που συζητούμε είναι ποιες αποφάσεις είναι ελεύθερες, και δεν είναι και πολύ δύσκολη συζήτηση.
Αλλά εν πάση περιπτώσει, τα κριτήρια που αφηρημένα προβλέπουν οι διάφορες νομοθεσίες ενδεικνύουν ποιες αυτοκτονικές βουλήσεις θεωρούνται ίσως όχι εν στενή εννοία ορθολογικές, πάντως σεβαστές: ανίατη ασθένεια, επικείμενος θάνατος κλπ.
Σαφώς και μας ενδιαφέρει. Έχουμε ηθική υποχρέωση να προσπαθήσουμε να μεταπείσουμε κάποιον να αλλάξει μια απόφαση που είναι ενάντια στο προσωπικό του όφελος. H αποτροπή του μη αναστρέψιμου αποτελέσματος της απόφασης αφαίρεσης ζωής θεωρώ πως είναι ηθικό μας καθήκον στη περίπτωση που ο φορέας της θα μετάνιωνε αν ήταν πληρέστερα ορθολογικός. Επιπλέον η απόφαση αφαίρεσης της ζωής για ασήμαντους λόγους υποδεικνύει πως ο φορέας της δεν διαθέτει ορθολογική αυτονομία (τουλάχιστον τη στιγμή λήψης της απόφασης). Και σαφώς μας ενδιαφέρει η ορθολογική αυτονομία των ατόμων αλλιώς δεν τους επιτρέπουμε να συμμετέχουν (ή ακυρώνουμε) σε λιγότερο κοστοβόρες για τους ίδιους πράξεις από την αυτοκτονία. Εξάλλου πολύ συχνά η θελημένη αφαίρεση της ζωής υποδεικνύει ψυχολογική ευπάθεια και ροπή προς την αστάθεια και αναταραχή.
Ο δε Καντ στο Foundations of the Metaphysics of Morals γράφει τα παρακάτω
Suicide: Firstly, under the head of necessary duty to oneself: He who contemplates suicide should ask himself whether his action can be consistent with the idea of humanity as an end in itself. If he destroys himself in order to escape from painful circumstances, he uses a person merely as a mean to maintain a tolerable condition up to the end of life. But a man is not a thing, that is to say, something which can be used merely as means, but must in all his actions be always considered as an end in himself. I cannot, therefore, dispose in any way of a man in my own person so as to mutilate him, to damage or kill him. (It belongs to ethics proper to define this principle more precisely, so as to avoid all misunderstanding, e. g., as to the amputation of the limbs in order to preserve myself, as to exposing my life to danger with a view to preserve it, etc. This question is therefore omitted here.)
Θεωρώ αυτές τις (δεοντολογικές) συνθήκες χρήσιμες αλλά όχι πλήρεις. Μου κάνει εντύπωση πως οι σχετικές συζητήσεις (μη φιλοσόφων – στις φιλοσοφικές συζητήσεις/φιλοσοφικά δοκίμια σαφώς και εγείρεται το συγκεκριμενο θέμα) προσπερνούν το θέμα ως ασήμαντο θεωρώντας την ορθολογική αυτονομία ως δεδομένη.
Αχέμ, όχι, όταν η επιλογή είναι προδήλως ανορθολογική και ενάντια στο συμφέρον του δρώντος, έχουμε υποχρέωση να λάβουμε πιο δραστικά μέτρα από το να καθόμαστε και να τον κυττάμε. Θυμίζω πχ:
Μας ενδιαφέρει και μας παραενδιαφέρει λοιπόν το κατώφλι του ορθολογισμού.
Σε αυτό το επίπεδο, ναι, ασφαλώς. Αν πχ κάποιος ζητεί βοήθεια στην αυτοκτονία επειδή νομίζει ότι η αφαίρεση χολής που πρέπει να κάνη θα καταστήση αφόρητη την ζωή του, δεν απαιτείται να σεβαστούμε μια τέτοια απόφαση. Απλώς στο πλαίσιο της ευθανασίας όπως αναγνωρίζεται σήμερα (: ανίατη ασθένεια, επικείμενος θάνατος κλπ), τέτοια ζητήματα μάλλον δεν τίθενται ή τέλος πάντων είναι πολύ πιο ασθενή.
Επομένως αποδέχεσαι πως όντως μας ενδιαφέρει και η ορθολογικότητα της απόφασης. Και δεν ξεμπερδεύουμε αναφερόμενοι στην ανίατη ασθένεια και στον επικείμενο θάνατο. Σαφώς και υπάρχουν άτομα που ανήκουν σε αυτή την κατηγορία και άλλα που δεν ανήκουν σε αυτή. Υπάρχουν άτομα αυτής της κατηγορίας επίσης για τα οποία θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως δεν θα ήταν ορθολογικό να τα τους προτείνουμε ευθανασία (αφού μπόρει να θεωρούμε πως η προσδωκόμενη χρησιμότητα της εναπομείνασας ζωής τους είναι θετική).
Μίλα πιο συγκεκριμένα. Πάρε για παράδειγμα την περίπτωση του Βέλλιου, που του έμεναν κάποιες εβδομάδες ζωής.
Για τον Βέλλιο συγκεκριμένα δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω ούτε πόσο φριχτοί ήταν οι πόνοι που είχε, ούτε το πόσο θα ζούσε, ούτε το πόσο ευχάριστοι ή δυσάρεστοι θα ήταν οι μήνες της ζωής που θα του απέμειναν (τα τελευταία 2 ούτε ο ίδιος αλλά ούτε και οι γιατροί του είναι σε θέση να τα γνωρίζουν με απόλυτη σιγουριά). Γνωρίζω ωστόσο τη περίπτωση ασθενών που παρά τη διάγνωσή terminal cancer (κοινώς τους είχαν για τελειωμένους), παρά τη εντάση του πόνου που ένιωσαν όσο νοσούσαν τελικά επιβίωσαν (δες π.χ. κάποιες περιπτώσεις που αναφέρονται στο βιβλίο Radical Remmision της Kelly Turner). Σε άλλες περιπτώσεις ο πραγματικά τερματικά ασθενής απόλαυσε τους τελευταίους μήνες της ζωής του εξαιτίας κάποιου αναμενόμενου ή μη γεγονότος (π.χ. νέο μέλος στην οικογένεια, βράβευση του έργου του κοκ. ) παρά το γεγονός πως υπέφερε από τους πόνους. Εκ των υστέρων είναι ευκολότερο να συμπεράνουμε αν η απόφαση της ευθανασίας θα ήταν ή μη ορθολογική (γιατί όχι άμεση – με τη γέννηση στη περίπτωση που το μέλλον το βρέφους θα ήταν φριχτό). Εκ των προτέρων αυτό είναι πολύ δύσκολο (ας μη υποπέσουμε στο σφάλμα της εκ των προτέρων βιωσιμότητας του Παππά). Αν επιχειρούσαμε να προσεγγίσουμε κάποιο κριτήριο ορθολογικότητας αυτό θα έπρεπε να το λαμβάναμε υπόψιν όπως επίσης και τη μεγαλύτερη βαρύτητα που έχει η απώλεια μιας ζωής εξαιτίας μια λανθασμένης απόφασης ευθανασίας από ότι μερικοί μήνες τρομερών πόνων. Τέλος η άκριτη αποδοχή της απόφασης ευθανασίας, ως λανθασμένο υπόδειγμα, δημιουργεί συγκεκριμένες τάσεις στη κοινωνία μας. Συγκεκριμένα, την ευκολότερη εγκατάλειψη των προσπαθειών επιβίωσης.