Η IV Mεραρχία στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο

Βρισκόμαστε στις 09 Οκτ 1912. Ο Στρατός Θεσσαλίας, υπό την διοίκηση του Διαδόχου Κωνσταντίνου, προελαύνει. Ο Βαλκανικός Πόλεμος, αυτός που θα εξεπλήρωνε τα όνειρα του Έθνους, είχε αρχίσει. Ο δρόμος για την δόξα περνούσε όμως από την στενωπό του Σαραντάπορου.

Ο Κωνσταντίνος ήταν στρατιωτικός της εποχής του. Και το πρόσταγμα της εποχής του ήταν “εφ’ όπλου λόγχη!”. Γνώριζε μόνο την κατά μέτωπο επίθεση, την πολεμική ιαχή, την γενναιότητα της προσωπικής μονομαχίας.

Ο Δκτης της ΙV Μεραρχίας πάλι, της Μεραρχίας μας, Υπτγος Κωνσταντίνος Μοσχόπουλος, ήταν μια αλεπού που ήξερε πολλά μονοπάτια.

IV ΜΠ

Οι διαταγές του πριν την μάχη της διάβασης του Σαρανταπόρου ήταν να προωθηθή προς την κατεύθυνση των χωριών Μόκρο πρώτα και Μεταξά στην συνέχεια, ήτοι αριστερά της κύριας προσπάθειας του Στρατού. Εκεί θα επανεκτιμούσε την κατάσταση: αν τα στενά δεν είχαν εκπορθηθή ακόμη, θα ενεργούσε προς τα εκεί. Διαφορετικά, ώφειλε να κινηθή προς Σέρβια, για να αποκόψη τον υποχωρούντα εχθρό.

Ο Μέραρχος όμως είχε άλλη γνώμη. Διέταξε τα Συντάγματά του (8ο, 9ο και 11ο ΣΠ) να κινηθούν με σπουδή προς τα Σέρβια μέσω συντόνων πορειών. Με τον τρόπο αυτό, θα έφτανε ταχέως στα νώτα της εχθρικής διάταξης [Όπως λέει μια παλιά κινέζικη παροιμία, ο πολεμος είναι σαν το σεξ: το καλό γίνεται από πίσω].

Καθ’ όλην την διάρκεια της κρίσιμης 09ης Οκτωβρίου, όσο η IV κινείτο αθέατη και θανατηφόρα προς τα εκτεθειμένα οθωμανικά νώτα, ο ανθός της τότε ελληνικής νεολαίας έπιπτε προ του Σαραντάπορου. Αλλεπάλληλα κύματα επιθέσεων της Ι, ΙΙ και ΙΙΙ Μεραρχίας αποκρούστηκαν με επιτυχία, όχι και πολύ δύσκολα, από τους αμυνόμενους. Το ημέτερο πεδινό πυροβολικό ήταν περίπου απόν, το Ιππικό άχρηστο. Οι καιρικές συνθήκες ήταν αντίξοες, καθώς έβρεχε και τον κάμπο σκέπαζε ομίχλη. Το ηθικό κατέρρεε.

Ώσπου ο Θεός της Ελλάδας ξημέρωσε την 10η Οκτωβρίου 1912, πάνω από ένα αιματοβαφές πεδίο. Οι σαλπιγκτές σάλπισαν, το ρόφημα διανεμήθηκε, οι ξιφολόγχες τοποθετήθηκαν.

Αλλά ο εχθρός δεν ήταν πια εκεί.

Τι είχε συμβή;

Οι διοικητές των Οθωμανών, πληροφορούμενοι την κυκλωτική κίνηση της ΙV Μεραρχίας, μια κίνηση που απειλούσε την πλήρη αποκοπή των μονάδων τους και τον συνακόλουθο βέβαιο αφανισμό τους, δεν παρέμειναν αδρανείς. Εκμεταλλευόμενοι το σκότος και την κόπωση των Ελλήνων, απαγκιστρώθηκαν από την λαβίδα θανάτου που τους προετοίμαζε ο Μοσχόπουλος και υποχώρησαν προς τα Σέρβια όσο προλάβαιναν. Έτσι, ο Διάδοχος έγινε το πρωί κύριος του πεδίου της μάχης. Ενός πεδίου που κατακτήθηκε όχι με το αίμα των 182 ανδρών που έστειλε στον θάνατό τους, αλλά με την τακτική ευφυΐα του Μεράρχου μας.

Την ίδια ημέρα, η IV απελευθέρωσε [στα αντιεθνικιστικά κάπως αλλιώς πρέπει να το λένε αυτό, ίσως “αναπροσάρμοσε την κυριαρχία”] τα Σέρβια στις 16:00, σπαρμένα με τα πτώματα 75 προκρίτων. Αιωνία τους η μνήμη.

Το άστρο του Μοσχόπουλου όμως έλαμψε και στο μέτωπο της Ηπείρου. Μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης και την σταθεροποίηση του μακεδονικού μετώπου, η IV διατέθηκε στην Ήπειρο, όπου μεταφέρθηκε τον Δεκ 1912. Διοικητής του Στρατού Ηπείρου ήταν την περίοδο εκείνη ο Αντγος Κωνσταντίνος Σαπουντζάκης.

Στον Σαπουντζάκη, γηραιό στρατηγό, είχε ανατεθεί ο δευτερεύων τομέας της Ηπείρου στην αρχή του πολέμου. Τώρα όμως που η Θεσσαλονίκη είχε εξασφαλιστή, η ελληνική πλευρά περίμενε να πέση σαν ώριμο φρούτο και το έπαθλο των Ιωαννίνων.

Έλα όμως που τα Γιάννενα δεν έπεφταν.

Οι Οθωμανοί είχαν οχυρώσει το περιβόητο Μπιζάνι, το κλειδί της πόλης από τον νότο, κατά τρόπο εξαιρετικό. Δηλαδή ποιοι Τούρκοι, αυτός τα είχε κάνει όλα. Σερσέ λ’αλμάν.

Τα οχυρά σημεία ασκούσαν μια ανεξήγητη επιρροή στους παλαιούς στρατιωτικούς: έπρεπε να εκπορθηθούν! Έτσι, ο Σαπουντζάκης δεν παρέλειψε να διατάξη μια καταδικασμένη κατά μέτωπο επίθεση στις 07 Ιαν 1913, μέρες μόνο προτού παραδώση την διοίκηση στον Κωνσταντίνο. Η επίθεση εκείνη στοίχισε 62 νεκρούς στην IV Μεραρχία σε μία μόνο ημέρα. Αποτέλεσμα μηδενικό. Την άλλη μέρα επέστη δριμύς ο στρατηγός χειμών.

Την λύση του δράματος έδωσε η υιοθέτηση από το Γενικό Στρατηγείο της πρότασης που είχε υποβάλει ο Μοσχόπουλος: η επίθεση ώφειλε να επικεντρωθή όχι στο ισχυρό ανατολικό, αλλά στο ασθενές δυτικό της τοποθεσίας Μπιζανίου. Ο ελιγμός θα καλυπτόταν με ισχυρή προπαρασκευή πυροβολικού και παραπλανητική επίθεση στο ανατολικό. Την διείσδυση στο ορεινότατο ανατολικό σκέλος, όπου δεσπόζει το όρος Τόμαρος (Ολίτσικας), θα ανελάμβαναν κατεξοχήν τα ευκίνητα τάγματα του ορεινού πεζικού: οι εύζωνοι.

Ξημερώνοντας η 20ή Φεβρουαρίου 1913, άρχισε η επίθεση. Τα ημέτερα τμήματα κατέλαβαν την κορυφή Μεγάλη Τσούκα, σε υψόμετρο 1173, και άρχισαν να κατηφορίζουν με ορμή προς τα νώτα του Μπιζανίου.

Ολίτσικας.

Φωτογραφία από εδώ.

Εγκαταστάθηκαν στην Πεδινή, λίγα χιλιόμετρα μόλις από το κέντρο των Ιωαννίνων, αποκόπτοντας οριστικά το Μπιζάνι. Μην έχοντας άλλη επιλογή, ο Εσάτ Πασάς πρότεινε την παράδοση της πόλης. Η αντιπροσωπία των Οθωμανών παρουσιάστηκε στο 9ο Τάγμα Ευζώνων, αυτοπροσώπως στον θρυλικό Ιωάννη Βελισσαρίου. Η πόλις εάλω.

Σήμερα, 100 χρόνια μετά, τα κωλόπαιδα εξακολουθούν να χορεύουν σέικ. Η Μοσχοπούλου είναι κάποιος δρόμος πίσω από τον Ερυθρό. Δεν ξέρω καν μήπως πρόκειται απλώς για συνωνυμία.

4 thoughts on “Η IV Mεραρχία στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο”

  1. Ο Μοσχόπουλος, αν κατάλαβα καλά, στη μάχη του Σαρανταπόρου δεν ακολούθησε τις διαταγές που του είχαν δοθεί. Γνωρίζουμε ποια ήταν η (πρώτη) αντίδραση του Κων/νου;
    Σέικ χορεύουμε (αν και είναι κάπως παρωχημένος πια ο χορός που αναφέρει ο Χριστιανόπουλος) χάρη και σε αυτόν.

    Reply
    • Ο Μοσχόπουλος, αν κατάλαβα καλά, στη μάχη του Σαρανταπόρου δεν ακολούθησε τις διαταγές που του είχαν δοθεί.

      Με τα λόγια της επίτομης ιστορίας της ΔΙΣ/ΓΕΣ “παρά τις οδηγίες του Γενικού Στρατηγείου”. :-)

      Γνωρίζουμε ποια ήταν η (πρώτη) αντίδραση του Κων/νου;

      Όχι. Εντάξει, προφανώς το έμαθε κατόπιν εορτής, όταν πλέον είχε κερδίσει την μάχη εξαιτίας της, εμ, διασταλτικής ερμηνείας των διαταγών εκ μέρους του Μοσχόπουλου.

      Σέικ χορεύουμε (αν και είναι κάπως παρωχημένος πια ο χορός που αναφέρει ο Χριστιανόπουλος) χάρη και σε αυτόν.

      Πολύ ενδιαφέρον, δεν το ήξερα. Την εμμονή των στρατηγών της εποχής με την εκπόρθηση των οχυρών σημείων αντί για την παράκαμψη ή περικύκλωσή τους γνώρισε πολύ καλά και αυτός.

      Reply
  2. Αναδημοσιεύω εδώ το εμβριθές σχόλιο του Βελισάριου, που ξεκαθαριζει με όλες τις λεπτομέρειες τι έγινε ακριβώς στον Σαραντάπορο:

    «Σε ότι αφορά τον ελιγμό της IV Μεραρχίας: γενικώς, το Γενικό Στρατηγείο είχε ορίσει σαν κύρια προσπάθεια την παραβίαση της διάβασης του Σαρανταπόρου. Εκεί σημειώθηκε η προσπάθεια των I, II, και III Μεραρχιών, με την VI σε εφεδρεία πίσω από αυτές.
    Επιπλέον αυτών, αλλά επιβοηθητικά, έκανε απόπειρες υπερκέρασης της τοποθεσίας, οι οποίες ήταν, όμως, σαφώς δευτερεύουσες και ευκαιριακές: Η IV εξόρμησε από τα Γιαννωτά για να διεισδύσει μέχρι το Λιβαδερό και τους Μεταξάδες, η V εξόρμησε από το Λουτρό με κατεύθυνση προς το Λιβαδερό, και δυτικότερα, το απόσπασμα Ευζώνων Κωνσταντινόπουλου από τη Δεσκάτη, υπερβαίνοντας τα Καρβούνια μέσω ορεινών περασμάτων, να κατέβει στην Ελάτη, να διαβεί τον Αλιάκμονα από τον πόρο της Ζάμπουρδας και να ανέβει κατά μήκος του προς τα βορειοανατολικά. Δηλαδή, η γενική ιδέα ήταν να δοκιμαστούν όλες οι δυνατότητες παράκαμψης της τοποθεσίας από τα δυτικά, αλλά η κύρια προσπάθεια ήταν προς το βασικό πέρασμα.

    Λόγω ανεπάρκειας των τουρκικών δυνάμεων, ισχυρά κατεχόταν μόνον το πέρασμα του Σαρανταπόρου, ενώ οι δυτικές οδοί καλύπτονταν ασθενώς μόνον (κάποια από ίλες ιππικού), με ισχυρότερη τη θέση των Μεταξάδων, η οποία ουσιαστικά κάλυπτε την οδό υποχωρήσεως της κύριας τοποθεσίας . Η IV ήταν η μεραρχία που διείσδυσε πρώτη μέχρι το Λιβαδερό. Όταν έγινε αντιληπτή σε τέτοιο βάθος, προφανώς κλόνισε την τουρκική ηγεσία, και αποφασίστηκε η υποχώρηση από Σαραντάπορο.

    Αξίζει, πάντως, να σημειωθεί ότι οι τουρκικές πηγές υποστηρίζουν ότι, ήδη από το απόγευμα, οι ελληνικές δυνάμεις στην κύρια τοποθεσία είχαν διεισδύσει στις τουρκικές θέσεις, και αυτό ήταν που προκάλεσε την απόφαση για οπισθοχώρηση.»

    Το σχόλιό σου για τις θέσεις αυτές είναι:

    » Και φυσικά έγιναν υπερκερωτικές ενέργειες και από ανατολών και δυσμών, που επέφεραν την άτακτη αποχώρηση των Τούρκων, που εγκατέλειψαν και όλο το Πυροβολικό τους. Εκτός εάν εννοείς ότι μόνες τους κινήθηκαν οι μονάδες.»

    Αφού λοιπόν υπήρξε και πρόκληση για βιβλιογραφική τεκμηρίωση, ας δούμε με μεγαλύτερη λεπτομέρεια τι έγινε στο Σαραντάπορο:

    Το σχέδιο ενεργείας του Γενικού Στρατηγείου προέβλεπε σε γενικές γραμμές επίθεση κατά μέτωπο εναντίον των αμυνόμενων τουρκικών δυνάμεων στα Στενά του Σαρανταπόρου, με ταυτόχρονη και από τα δύο πλευρά υπερκερωτική ενέργεια προς Σέρβια, για την κατάληψη της γέφυρας του Αλιάκμονα και την αποκοπή της συμπτύξεως του εχθρού.

    Η όλη επιθετική ενέργεια θα συνδυαζόταν επίσης και με ευρύτερο κυκλωτικό ελιγμό από την περιοχή του χωριού Κρανιά, δια μέσου του πόρου Ζάμπουρδας προς Κοζάνη»
    (Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, 1912-1913, τ. Α’, ΔΙΣ, 1988)

    Είναι σαφές ότι ο όγκος των δυνάμεων έχει διατεθεί στον τομέα της ισχυρής τουρκικής θέσης Σκοπιά-Γλύκοβο, (τρεις μεραρχίες μπροστά, δύο πίσω κλιμακωμένες), χωρίς να υπάρχει καμία αναφορά σε πρόθεση απλής αγκίστρωσης των αντιπάλων δυνάμεων του κεντρικού τομέα.

    Ειδικότερα για την IV Μεραρχία (που έχει σημασία, γιατί αυτή είναι που κάνει την ενέργεια που αποκομίζει την νίκη), η Διαταγή Στρατιάς προέβλεπε:

    «Η IV Μεραρχία θα εκκινήση την 6ην πρωϊνήν εκ Γιαννωτά και θα προελάση δια Μόκρου (Λιβαδερό) προς Μεταξά και εκείθεν, αναλόγως της τακτικής καταστάσεως ή θα επιτεθή κατά του δεξιού πλευρού του εχθρού προς Γλύκοβον ή θα προχωρήση προς στενόν Πόρτας εις τα νώτα του εχθρού»
    (ο.π., Παράρτημα Θ’, σελ. 250)

    Δηλαδή, ΑΝ ο κεντρικός τομέας δεν έχει διαρραγεί, θα ενεργήσετε κι εσείς επ’ αυτού, ΑΛΛΙΩΣ (δηλαδή, αν έχουν υποχωρήσει εκεί), θα προχωρήσετε βόρεια (για να αποκόψετε τις δυνάμεις που υποχωρούν).

    Τι γίνεται στην πράξη;

    Η υπερκερωτική ενέργεια από ανατολικά (Απόσπασμα Ευζώνων Κωνσταντινόπουλου), ούτως ή άλλως ασθενής, δεν αποφέρει τίποτα.

    Η υπερκερωτική ενέργεια από δυτικά της V Μεραρχίας, Αποσπάσματος Ευζώνων Γεννάδη και Ταξιαρχίας Ιππικού, δεν αποφέρει τίποτα. Η Ταξιαρχία Ιππικού αδρανεί, ενώ οι Εύζωνες και η V αναχαιτίζονται κάτω από την Βογγόπετρα.

    Η IV Μεραρχία «παρά τις οδηγίες επιχειρήσεων και τη διαταγή του Γενικού Στρατηγείου της 8ης Οκτωβρίου, με διαταγή που εξέδωσε στις 0430 της 9ης Οκτωβρίου καθόρισε ως μοναδικό σκοπό την υπερκέραση των τουρκικών δυνάμεων στην περιοχή Σαρανταπόρου από αριστερά και την ταχεία προώθηση της μέσω των χωριών Λιβαδερό και Μεταξάς στα Σέρβια, δηλαδή στα νώτα της εχθρικής παρατάξεως.»
    (ό.π., σελ 53).

    Με άλλα λόγια, ο Μοσχόπουλος, με δική του πρωτοβουλία, μισο-αγνοεί τη διαταγή της Στρατιάς και επιδιώκει να κάνει υπερκέραση ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ να καμφθεί η κεντρική τουρκική αμυντική τοποθεσία (πράγμα που εμφανώς δεν είναι η πρόθεση του Γενικού Στρατηγείου). Με βάση τη διαταγή αυτή η IV πιέζει προς βοράν και κατορθώνει να φτάσει το μεσημέρι στο Τριγωνικό, αποκρούει μια προσπάθεια αντεπίθεσης και εγκαθίσταται το βράδυ στο Πολύρραχο, δηλαδή 6 χλμ από τη γέφυρα του Αλιάκμονα.

    Την επομένη το πρωί γίνεται αντιληπτό από τις Μεραρχίες του κέντρου ότι οι τούρκοι έχουν αποχωρήσει από το Σαραντάπορο. Η προφανής εκδοχή είναι ότι έχουν κλονιστεί από τη διείσδυση της IV και έχουν αποχωρήσει κατά τη διάρκεια της νύχτας όπως-όπως.
    Τώρα, κατά την τουρκική εκδοχή των πραγμάτων, («Defeat in Detail, The Ottoman Army in the Balkans, 1912-1913», Erickson, Greenwood Publishing Group, 2003, σελ. 217-219 – ο Έρικσον είναι περίπου φερέφωνο του τουρκικού Γενικού Επιτελείου και οι ιστορίες του είναι συνόψεις της επίσημης ιστορίας του Γενικού Επιτελείου, δηλαδή των αντιστοίχων της δικής μας ΔΙΣ), και πάλι ήταν η IV Mεραρχία που προκάλεσε την απόφαση των τούρκων για σύμπτυξη και η πρωινή πίεση των I, II και III Μεραρχιών που προκάλεσε εν συνεχεία τον πανικό, αν και δε θεωρούν την ενέργεια της IV «υπερκέραση» αλλά διάρρηξη της βασική τους αμυντικής τοποθεσίας.

    Με απλά λόγια: Στο Σαραντάπορο η κύρια προσπάθεια του Γενικού Στρατηγείου ήταν μετωπική. Οι κινήσεις υπερκέρασης που έγιναν σύμφωνα με το σχέδιο του Γενικού Στρατηγείου απέτυχαν. Την επιτυχία την εξασφάλισε η μεγάλη μονάδα που αγνόησε τη διαταγή του Γενικού Στρατηγείου και με πρωτοβουλία του διοικητή της έκανε «υπερκέραση» (ή διάρρηξη σε άλλο σημείο – όπως το βλέπει κανείς) αλλού.

    Reply

Leave a Comment